рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on Pre-Constitution Laws

рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡



     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдЙрдкрдЦंрдб (1) рдпрд╣ рдЙрдкрдмрди्рдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдаीрдХ рдкрд╣рд▓े рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╕рднी рд╡िрдзिрдпां рдЙрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧी рдЬिрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╡े рднाрдЧ-3 рдХे рдЙрдкрдмрди्рдзों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ैं। 

рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों (Pre-Constitutional Laws) рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднूрддрд▓рдХ्рд╖ी рдирд╣ीं (Not  Retrospective) рд╣ै

рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднूрддрд▓рдХ्рд╖ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕ рджिрди рд╕े рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं। рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рд╣ोंрдЧी। рдЪूँрдХि рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рджिрди рд╕े рд╣ुрдЖ рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рд╕े рдк्рд░рд╡ृрдд рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрдЧा। рдЬрд╣ां рддрдХ рднूрддрдХाрд▓ рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдХृрдд्рдпों рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рдЙрди рдкрд░ рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ोंрдЧी рдФрд░ рд╡ैрдз рд╣ोंрдЧी। рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХिрдП рдЧрдП рдХाрд░्рдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдпрдеाрд╡рдд рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХोрдИ рдРрд╕ा рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рдХिрд╕ी рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрд░ाрдз рдеा, рддो рд╡рд╣ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рдирд╣ीं рдХрд╣ рд╕рдХрддा рдХि рдЙрд╕े рдЕрдкрд░ाрдз рдХी рд╕рдЬा рдирд╣ीं рджी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдРрд╕ी рд╕рдЬा рдХो рд╡рд░्рдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрджि рдЙрд╕рдХा рдХृрдд्рдп рдЙрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рдХिрд╕ी рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрд░ाрдз рдеा рддो рдЙрд╕े рдЙрд╕рдоें рджी рдЧрдИ рд╕рдЬा рднुрдЧрддрдиी рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХा рдЙрд╕ рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। 
        рдХेрд╢рд╡ рдоाрдзрд╡ рдоेрдирди рдмрдиाрдо рдоुंрдмрдИ рд░ाрдЬ рдХा рдоाрдорд▓ा рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рд╕рди 1949 рдоें рдк्рд░ेрд╕ рдПрдорд░рдЬैंрд╕ी рдкाрд╡рд░्рд╕ рдПрдХ्рдЯ 1931 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкीрд▓ाрд░्рдеी рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдПрдХ рдкрдд्рд░рдХ рдЫाрдкрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрднिрдпोрдЧ рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдПрдХ्рдЯ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдРрд╕ा рдкрдд्рд░рдХ рдЫाрдкрдиा рдПрдХ рджंрдбрдиीрдп рдЕрдкрд░ाрдз рдеा। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЪрд▓ рд╣ी рд░рд╣ी рдеी рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ो рдЧрдпा। рдЕрдкीрд▓ाрд░्рдеी рдиे рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдпрд╣ рддрд░्рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдХि 1931 рдХा рдХाрдиूрди рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 (1) (рдХ) рдоें рджिрдП рдЧрдП рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ूрди्рдп рд╣ै। рдЕрддः рдЙрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЪाрд▓ू рдирд╣ीं рд░рд╣ी рдирд╣ीं рд░рдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдиिрд░्рдгрдп рджिрдпा рдХि рдЙрд╕рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдирд╣ीं рд▓ाрдЧू рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдкрд░ाрдз рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕрддः рд╕рди 1949 рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХी рдЧрдИ рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдкрдб़ेрдЧा। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि, рдЪूँрдХि рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рджिрди рд╕े рд╣ी рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдП, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рд╕े рдЙрдирдХी рдЕрд╕ंрдЧрддि рдХा рдк्рд░рд╢्рди рднी рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा। рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпां рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧी। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдРрд╕ी рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╡िрдзिрдпों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕ा рдХрд░рдиा рдЙрд╕рдХो рднूрддрд▓рдХ्рд╖ी рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджेрдЧा рдЬो рдЙрд╕े рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 
        рдкрд░рди्рддु, рдЗрд╕рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдпрджि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдХोрдИ рд╡िрднेрджрдХाрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рджी рдЧрдИ рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдкрд╣рд▓े рдХे рдЕрд░्рдЬिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдпा рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ाрдЧू рдХी рдЬाрдПрдЧी। рдпрдж्рдпрдкि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЕрд░्рдЬिрдд рд╕ाрд░рднूрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХрд░ाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдпрдеाрд╡рдд рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЗрди рдЕрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдХिрд╕ी рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ाрдиे рдХा рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ो рдЧрдИ рд╣ो।

  рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд

рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХे рдЙрдкрдЦंрдб рдПрдХ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рдЕрд╡ैрдз рд╣ोंрдЧी рдЬिрд╕ рддрдХ рдпрд╣ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं, рдФрд░ рдЙрдирдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдХाрдиूрди рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдоिрдЯ рдирд╣ीं рдЬाрддे। рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ुрд╖ुрдк्рдд (рдоृрддрдк्рд░ाрдп) рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХे рд╕рднी рд╕ंрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдпрдеाрд╡рдд рд╡ैрдз рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрд░्рдЬिрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЕрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 

   рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे  рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпों рдХो рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं

рднीрдХाрдЬी рдмрдиाрдо рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдеा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рд╢्рди рдХो рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдоें рдПрдХ рдРрд╕ा рдЙрдкрдмंрдз рдеा рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдк्рд░ाрдзिрдХृрдд рдХрд░рддा рдеा рдХि рд╡рд╣ рд╕рднी рдиिрдЬी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдоोрдЯрд░ рдпाрддाрдпाрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдмрд╣िрд╖्рдХृрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЬрдм рдпрд╣ рдХाрдиूрди рдмрдиा рдеा, рд╡ैрдз рдеा, рдкрд░рди्рддु рд╕рди 1950 рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рд╢ूрди्рдп рд╣ो рдЧрдпा, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 (1) рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рддा рдеा, рдЬो рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЬीрд╡िрдХा,рд╡्рдпाрдкाрд░, рдкेрд╢ा рдпा рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдХрд░рдиे рдХा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░ंрддु рд╕рди 1951 рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 (1) рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдХिрд╕ी рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ुрдк рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд╡िрдзि рдкुрдиः рд╕рдЬीрд╡ рд╣ोрддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╢ोрдзрди рдиे рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕े рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХो рд╣рдЯा рд▓िрдпा рдФрд░ рд╡िрдзि рдХो рд╕рднी рджोрд╖ों рдПрд╡ं рдЕрдпोрдЧ्рдпрддाрдУं рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдХिंрддु рдЬैрд╕े рд╣ी рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕े рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рд╣рдЯा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕рдЬीрд╡ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рдлिрд░ рд╕े рдЕрдзिрдиिрдпрдоिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी। 

рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░: рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХी рди्рдпाрдпिрдХ-рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЕрдкрд╡рд░्рдЬрди || Power of Judicial Review and Exclusion of Courts


рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░: рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХी рди्рдпाрдпिрдХ-рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि



рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХी рди्рдпाрдпिрдХ-рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि || Power of judicial review of courts


    рд╡рд╕्рддुрддः  рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХो рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиे рдЗрд╕ рд╢рдХ्рддि рдХो рднाрд░рдд рдХे рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдзि рдХो рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै, рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।

рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХा рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдЖрдзाрд░ 

рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдХाрд░рд╡िрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХी рд╡рд╣ рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рди्рдпाрдпрд▓рдп рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдоों рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдХी рдЬांрдЪ рдХрд░рддे рд╣ैं рддрдеा рдРрд╕ी рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдзि рдХो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдЗंрдХाрд░ рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै। рдпрд╣ рдХाрд░्рдп рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рд╕ाрдзाрд░рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддा рд╣ै। 
      рдоाрдирд╡ рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдХा рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╕ाрдХ्рд╖ी рд╣ै рдХि рдЬрдм рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЕрд╕ीрдоिрдд рд╢рдХ्рддि рдоिрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдн्рд░рд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрд╕ рдЕрд╕ीрдоिрдд рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдд्рдпाрдЪाрд░, рдЕрд░ाрдЬрдХрддा рдФрд░  рдЕрд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░ рджेрддा рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рд╕ीрдоिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡рджा рд╕े рдк्рд░рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд░рд╣ा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рдРрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ рд╣ै рдЬो рдЗрд╕ рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧा рд╕рдХें। рд╕рдорд╕्рдпा рддрдм рдФрд░ рдХрдаिрди рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдЬрдм рд╕рд░рдХाрд░ рдордирдоाрдиे рдвंрдЧ рд╕े рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ै। рдоांрдЯेрд╕्рдХ्рдпू рдиे рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╕рднी рдЕंрдЧों рдХे рдЕрдмाрдзिрдд рдФрд░ рдЕрдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╣ी рд╢рдХ्рддि рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा рдеा। рд╡िрдзाрдпिрдХा-рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा-рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдХे рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдиाрдо рдХो рд╕рд░рдХाрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдпрд╣ी рддीрдиों рд╢рдХ्рддिрдпां рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЗрди рддीрдиों рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рдкृрдердХ्рдХрд░рдг рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдПрдХ рд╢рдХ्рддि рджूрд╕рд░ी рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ंрдЪाрд▓рди рдоें рд╣рд╕्рддрдХ्рд╖ेрдк рдиा рдХрд░ें рдФрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдЕंрдЧ рдЕрдкрдиी рдЕрдкрдиी рд╕ीрдоा рдоें рд░рд╣рдХрд░ рдХाрд░्рдп рдХрд░ें рддрдеा рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдПрдХ рдЕंрдЧ рдоें рд╕ाрд░ी рд╢рдХ्рддि рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдХрд░рдг рдиा рд╣ो। рдЗрди рд╢рдХ्рддिрдпों рдоें рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕ंрддुрд▓рди рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдХे рд╣ी рдордиुрд╖्рдп рдХे рдиिрд░ंрдХुрд╢ рд╕्рд╡рднाрд╡ рдкрд░ рдЕंрдХुрд╢ рд▓рдЧाрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдк्рд░рджрдд्рдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддाрдУं рдХी рд░рдХ्рд╖ा рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। 

    рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рд╡िрдзाрдпिрдХा, рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдФрд░ рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдХी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд░ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░рдЦрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ै। рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рдзाрд░рдгा рдХा рдЙрдж्рднрд╡ рд╕ीрдоिрдд рд╢рдХ्рддि рд╡ाрд▓ी рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрдзि рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╣ोрддी рд╣ै: рдПрдХ- рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдФрд░ рджूрд╕рд░ी- рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╡िрдзि рдЕрд░्рдеाрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди। рджेрд╢ рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╡िрдзि рдЕрди्рдп рд╕рднी рд╡िрдзिрдпों рдХा рдЖрдзाрд░ рдФрд░ рд╕्рд░ोрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рдХोрдИ рднी рд╡िрдзि рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों  рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдпा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै, рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдоाрдиी рдЬाрдПрдЧी। рдРрд╕ी рджрд╢ा рдоें рдХिрд╕ी рд╕ंрд╕्рдеा рдХो рдЙрди рд╡िрдзिрдпों рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рд╡рд╣ рд╕ंрд╕्рдеा рдиिрд╕ंрджेрд╣ рд░ूрдк рд╕े рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рд╣ै। 

     рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рдмрдиाрдо рдХेрд░рд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рдЦрди्рдиा  рдиे рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХे рдмाрд░े рдоें рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдлेрдбрд░рд▓ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдоें рдЬрд╣ां рд╡िрдзाрдпी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдоें рдмंрдЯрд╡ाрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै, рдРрд╕े рд╡िрд╡ाрджों рдХे рдиिрдкрдЯाрд░े рдХे рд▓िрдП рдХि, рдХ्рдпा рдПрдХ рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдиे рджूрд╕рд░े рдХे рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рд╣ै? рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХी рдЧрдпी рд╣ै рдФрд░ рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ों рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рд╡िрдзि рдоाрди्рдпрддा рдХा рдЕрд╡рдзाрд░рдг рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдоें рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдиिрд╣िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ै।  рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдХेрд╡рд▓ рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХрд░рдиे рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдХि, рдХ्рдпा рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╡िрдзिрдпां рдмрдиाрдиे рдоें рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ों рдиे рдЕрдкрдиे рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡िрдзाрдпी рд╕ूрдЪिрдпों рдХी рдкрд░िрдзि рдХे рднीрддрд░ рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рди рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рддे рд╣ैं рдХि, рдХ्рдпा рд╡िрдзिрдпां рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрджों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдмрдиाрдИ рдЧрдИ рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрди्рдп рдЙрдкрдмंрдзों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рддो рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рд╣рдоाрд░ी рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рдкрдж्рдзрддि рдХा рдПрдХ рдЕрднिрди्рди рдЕंрдЧ рдмрди рдЧрдпा рд╣ै। 

  рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХोрдИ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдЙрдкрдмंрдз рдирд╣ीं рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рд╡्рдпाрдЦ्рдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХाрдиूрди рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдЬांрдЪрдиे рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╢рдХ्рддि рдХो рд╕्рд╡рдпं рдзाрд░рдг рдХिрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕िрдж्рдзांрдд рдоाрд░рд╡ाрдб़ी рдмрдиाрдо рдоेрдбिрд╕рди рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ाрдж рдоें рдЪीрдл рдЬрд╕्рдЯिрд╕ рдоाрд░्рд╢рд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि, рд╕ंрд╡िрдзाрди рджेрд╢ рдХी рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╡िрдзि рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рд╕рднी рд╡िрдзिрдпां рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрддी рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирдоे рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХिрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЬिрди рд▓ोрдЧों рдиे рд▓िрдЦिрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рд░рдЪрдиा рдХी рдеी, рдЙрдирдХी рдиिрд╕ंрджेрд╣ рд░ूрдк рд╕े рдпрд╣ рдзाрд░рдгा рдеी рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рджेрд╢ рдХी рдоूрд▓ рдФрд░ рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╡िрдзि рд╣ो। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рд╕्рд╡ाрднाрд╡िрдХ рдкрд░िрдгाрдо рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рд╡े рд╡िрдзिрдпां рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ैं, рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ैं। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡िрдзिрдпों рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдХिрд╕े рд╣ोрдЧी ? рдЗрд╕ рдмाрдд рдкрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдХрд╣ा рдХि рдпрд╣ рд╕рдд्рдп рдиिрд╕ंрджेрд╣ рд░ूрдк рд╕े рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдХो рд╣ी рд╣ोрдЧी। 

рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░: рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг || Fundamental Rights: Protection against the state

рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░: рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг





рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╣ैं-  

рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЬрди्рдо рдЬрдирддा рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдХ्рддि рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХा рдкрд░िрдгाрдо рд╣ै। рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдХ्рддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╣ी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕рдордЭрддा рд╣ै।  рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╡рд╣ рдХрдордЬोрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ 3 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдХ्рддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЧाрд░ंрдЯी рдХिрдП рдЧрдП рд╣ैं рдиा рдХि рд╕ाрдоाрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрд╡ैрдз рдХृрддिрдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз। рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрдиुрдЪिрдд рдХृрдд्рдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдоें рдЕрдиेрдХ рдЙрдкрдЪाрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╡рд╣ рдФрд░ рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЙрддрдиा рдЕрд╕рд╣ाрдп рдФрд░ рдЕрд╢рдХ्рдд рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै рдЬिрддрдиा рдХि рд░ाрдЬ्рдп-рд╢рдХ्рддि  рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз। рдкी. рдбी. рд╢ाрдорджाрд╕िрдиी рдмрдиाрдо рд╕ेंрдЯ्рд░рд▓ рдмैंрдХ рдСрдл рдЗंрдбिрдпा рдХे рдоाрдорд▓े рдоें, рд╕ेंрдЯ्рд░рд▓ рдмैंрдХ рдХे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдиे рдЕрдкрдиे рдПрдХ рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдХी рд╕ंрдкрдд्рддि рдЬрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рдЬाрд░ी рдХिрдпा। рдХрд░्рдордЪाрд░ी рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 32 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдПрдХ рдпाрдЪिрдХा рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХी, рдЬिрд╕рдоें рдЙрд╕рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рдХि рдмैंрдХ рдХे рдХाрд░्рдпों рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ुрдк рд╡рд╣ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдФрд░ 31 рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै। рдЕрддः рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рд╕рдоुрдЪिрдд рд▓ेрдЦ рдЬाрд░ी рдХрд░рдХे рдмैंрдХ рдХो рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рд╕े рд░ोрдХрдиा рдЪाрд╣िрдП। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЙрд╕рдХी рдпाрдЪिрдХा рдХो рдЦाрд░िрдЬ рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рддрдеा 31 рдоें рдиिрд╣िрдд рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрдиुрдЪिрдд рдХाрд░्рдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдирд╣ीं рдк्рд░ाрдк्рдп рд╣ैं, рд╡рд░рди рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдХ्рддि рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдк्рд░ाрдк्рдп рд╣ैं। рдХिрд╕ी рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЕрддिрд▓ंрдШрди рдХрд░рдиे рдХा рдЙрдкрдЪाрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдоें рдЦोрдЬे рдЬाрдиे рдЪाрд╣िрдП рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдирд╣ीं। рдХ्рдпोंрдХि рд╕ेंрдЯ्рд░рд▓ рдмैंрдХ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдХे рдХाрд░्рдпों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЙрдкрдЪाрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдоें рдЦोрдЬा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдХिंрддु рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХा рдХाрд░्рдп рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдорд░्рдеिрдд рд╣ै, рддो рдЙрд╕рд╕े рдкीрдб़िрдд рд╡्рдпрдХ्рддि рдЙрд╕  рдХाрд░्рдп рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджे рд╕рдХрддा рд╣ै।

рд░ाрдЬ्рдп ( The State ) рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12-

рдЬैрд╕ा рдХि рд╡िрджिрдд рд╣ै, рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ 3 рдоें рдиिрд╣िрдд рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ 3 рдХे рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░िрднाрд╖ा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрди्рдп рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬैрд╕े- рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 31 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж।  рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं:
1-  рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдПрд╡ं рд╕ंрд╕рдж,
2-  рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓,
3-  рд╕рднी рд╕्рдеाрдиीрдп  рдФрд░ рдЕрди्рдп рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рдЬो рднाрд░рдд рдоें рд╣ै рдпा рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЕрдзीрди рд╣ै,


рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी ( Authorities )-

  рд╕ाрдзाрд░рдг рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рдиिрдХाрдп рд╕े рд╣ै, рдЬो рд╢рдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХिंрддु рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 рдХे рд╕ंрджрд░्рдн рдоें, рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╢рдм्рдж рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдЬिрди्рд╣ें рд╡िрдзि, рдЙрдкрд╡िрдзि, рдЖрджेрд╢, рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा рдЖрджि рдХे рдиिрд░्рдоाрдг рдпा рдЬाрд░ी рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕ाрде рд╣ी рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХрд░рдиे рдХी рднी рд╢рдХ्рддि рд╣ोрддी рд╣ै।  рдпрджि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХो рдРрд╕ी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП, рдХेрд╢рд╡ рдмрдиाрдо рд▓ोрдХ рд╕ेрд╡ा рдЖрдпोрдЧ рдСрдл рдоैрд╕ूрд░ рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд▓ोрдХ рд╕ेрд╡ा рдЖрдпोрдЧ рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдРрд╕ा рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рджिрд╖्рдЯ рдХिрдП рдмрдЧैрд░ рд╕्рд╡рдпं рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं рд░рдЦрддा рд╣ै। рдЙрд╕े рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдРрд╕ी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдХाрд░्рдпों рдХो рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рд░ूрдк рд╕े рдХाрд░्рдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░ рд╕рдХे।

рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी ( Local Authorities ) -

рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ी рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирдЧрд░ рдкाрд▓िрдХाрдПं, рдбिрд╕्рдЯ्рд░िрдХ्рдЯ рдмोрд░्рдб, рдкंрдЪाрдпрдд, рдЗंрдк्рд░ूрд╡рдоेंрдЯ рдЯ्рд░рд╕्рдЯ, рдоाрдЗрдиिंрдЧ рд╕ेрдЯेрд▓рдоेंрдЯ рдмोрд░्рдб, рдЖрджि рд╕ंрд╕्рдеाрдПं рдЖрддी рд╣ैं। рдоोрд╣рдо्рдордж рдпाрдоीрди рдмрдиाрдо рдЯाрдЙрди рдПрд░िрдпा рдХрдоेрдЯी рдХे рд╡ाрдж рдоें рд╢рд╣рд░ рдХी рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдиे рдеोрдХ рд╡िрдХ्рд░ेрддाрдУं рдХे рдКрдкрд░ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдмिрдХ्рд░ीрдХрд░ рд▓рдЧाрдпा, рдЙрд╕े рдПрдХ рдЙрдкрд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдРрд╕ा рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдеा। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдирдЧрд░рдкाрд▓िрдХा рдХो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдоाрдиा рдФрд░ рдпрд╣ рдиिрд░्рдгрдп рджिрдпा рдХि рдЙрд╕рдХा рдХрд░ рд▓рдЧाрдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рдЕрд╡ैрдз рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 1 (3) рдоें рджिрдП рдЧрдП рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рд╢्рд░ीрд░ाрдо рдмрдиाрдо рджि рдиोрдЯिрдлाрдЗрдб рдПрд░िрдпा рдХрдоिрдЯी рдХे рд╡ाрдж рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдирдЧрд░ рдкाрд▓िрдХा рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1916 рдХी рдзाрд░ा 294 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд▓рдЧाрдП рдЧрдП рдХрд░ рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै।

рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди || Suspension of the Fundamental Rights

рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди


рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди || Suspension of the Fundamental Rights


рдЬैрд╕ा рдХि рд╡िрджिрдд рд╣ै, рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдд्рдпंрддिрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрди рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд░ рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдиिрд░्рдмंрдзрди рд▓рдЧाрдП рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдЙрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा рдХि рд▓ोрдХ-рд╕ाрдзाрд░рдг рдХे рд╣िрдд рдоें рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░ рд╕рдХे рдпा рдЙрдирдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдкрд░ рдиिрд░्рдмंрдзрди рд▓рдЧा рд╕рдХे। рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕрд╡рд╕्рдеाрдУं рдоें рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдиिрд░्рдмंрдзिрдд рдЕрдерд╡ा рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै:


1- рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╕ेрдиा рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-33)

2 -  рдЬрдм рд╕ैрдиिрдХ рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рд╣ो (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-34)

3 -  рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-368)

4-  рдЖрдкाрдд рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдХे рдЕрдзीрди (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж-352)


1-  рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╕ेрдиा рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди -  рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдРрд╕ी рд╕рднी рд╡िрдзिрдпां рдЕрд╡ैрдз рдПрд╡ं рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोंрдЧी рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рднाрдЧ 3 рдоें рдк्рд░рджрдд्рдд рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдХिрд╕ी рднी рднांрддि рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ैं рдпा рдЫीрдирддी рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 33 рдоें рдПрдХ рдЕрдкрд╡ाрдж рднी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╕рдж рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЙрдХ्рдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдиिрд░्рдмंрдзिрдд рдпा рди्рдпूрди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 33 рд╕ंрд╕рдж рдХो рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рджेрддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рд╕ेрдиा рдХे рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдХिрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рдиिрд░्рдмंрдзिрдд рдпा рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै, рддाрдХि рд╡े рдЕрдкрдиे рдХрд░्рддрд╡्рдпों рдХा рдЙрдЪिрдд рдкाрд▓рди рдХрд░ рд╕рдХें рдФрд░ рдЙрдирдоें рдЕрдиुрд╢ाрд╕рди рдмрдиा рд░рд╣े। рд╕ंрд╕рдж рдРрд╕ा рдХेрд╡рд▓ рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 33 рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рд╕ंрд╕рдж рдиे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдЬैрд╕े- рд╕ेрдиा рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1950рд╡ाрдпु рд╕ेрдиा рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1950рдиौрд╕ेрдиा рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1957

2-  рд╕ैрдиिрдХ рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди- рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 34 рд╕ंрд╕рдж рдХो рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░, рдЬрдм рдХिрд╕ी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕ैрдиिрдХ рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рд╣ो, рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдРрд╕े рд╕рдордп рдоें рд╕ंрд╕рдж рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЙрдкрднोрдЧ рдкрд░ рдкूрд░्рдгрддः рдпा рдЕंрд╢рддः рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧा рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡рд╕्рддुрддः рдЬрд╣ां рд╕ैрдиिрдХ рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ै рд╡рд╣ां рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕्рд╡рддः рдиिрд▓ंрдмिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдпा рдЙрдирдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬрдм рд╕ैрдиिрдХ рд╡िрдзि рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХे рд╕рдордп рд╕ाрдзाрд░рдг рдиाрдЧрд░िрдХ рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╕ैрдиिрдХ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХाрд░्рдп рдХрд░рдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рд╕ंрд╕рдж рдХ्рд╖рддिрдкूрд░्рддि рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдкाрд░िрдд рдХрд░рдХे рдРрд╕ी рдЕрд╡рдзि рдоें рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдП рдЧрдП рдХाрд░्рдпों рдХे рджाрдпिрдд्рд╡ рд╕े рдЙрди्рд╣ें рднी рдоुрдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। 

3- рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди-  рд╕ंрд╕рдж рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕рдоुрдЪिрдд рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рди्рдпूрди рд╕рдХрддी рд╣ै рдпा рдЙрди्рд╣ें рдЫीрди рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рддрдеा рд╕рдЬ्рдЬрди рд╕िंрд╣ рдмрдиाрдо рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдиिрд░्рдгрдп рджिрдпा рдеा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рдХाрдиूрдиों рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдФрд░ рдРрд╕ा рдХाрдиूрди рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рдЖрддा рд╣ै। рд▓ेрдХिрди рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдмाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдФрд░ рд╕рдЬ्рдЬрди рд╕िंрд╣ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдЧрд▓рдд рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдж्рд╡ाрд░ा рд╡िрд╣िрдд рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдоें рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдХाрдиूрдиों рдХो рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдиिрд╣िрдд рд╣ै। рд╡рд╣ рд╕ंрд╕рдж рдХो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддे рд╣ैं рдФрд░ рдпрджि рд╡े рднाрдЧ 3 рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЙрдкрдмंрдзों  рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ैं рддो рдЙрди्рд╣ें рдЕрд╡ैрдз рдПрд╡ं рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 
     рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 24-рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1971 рдж्рд╡ाрд░ा рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдПрдХ рдирдпा рдЙрдкрдЦंрдб-4  рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕ंрд╕рдж рдХी рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдХो рдкुрдиः рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиा рд╣ै । рдЙрдкрдЦंрдб-4 рдЙрдкрдмंрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХी рдХोрдИ рдмाрдд рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рдкाрд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХो рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी рдЕрд░्рдеाрдд рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рдкाрд░िрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि  рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд  рдирд╣ीं рдЖрдПंрдЧे। 
    24 рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рд╡िрдзिрдоाрди्рдпрддा рдХो рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ। рдпрдж्рдпрдкि рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा, рдкрд░рди्рддु рд╕ंрд╕рдж рдХी рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдкрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдкрд░िрд╕ीрдоा рднी рд▓рдЧाрдпा рд╣ै। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕рдж рдХी рд╕ंрд╢ोрдзрди рд╢рдХ्рддि рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै рдХिंрддु рдЕрд╕ीрдоिрдд рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рд╕ंрд╕рдж рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХी рд╢рдХ्рддि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЗрд╕ рддрд░рд╣ рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдЖрдзाрд░рднूрдд рдвांрдЪा рд╣ी рдирд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрдП। 
    рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рдХे рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрдаिрдиाрдИ рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП 42-рд╡ां рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1976 рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдоें рдПрдХ рдирдпा рдЦंрдб рдЬोрдб़рдХрд░ рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╕рдж рдХी рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рд╢рдХ्рддि рд╕рд░्рд╡ोрдЪ्рдЪ рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдкрд░िрд╕ीрдоा рдирд╣ीं рд▓рдЧाрдИ рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХिрдП рдЧрдП рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХो рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। 

   4- рдЖрдкाрдд рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдХे рдЕрдзीрди рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдиिрд▓ंрдмрди- рд╕ंрд╡िрдзाрди рдиिрд░्рдоाрддाрдУं рдиे рдЗрд╕ рддрде्рдп рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдХрдЯ рдХे рд╕рдордп рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдРрд╕े рдЙрдкрдмंрдзों рдХा рд╕рдоाрд╡ेрд╢ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЗрд╕ рдз्рдпेрдп рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рдХी рдЬा рд╕рдХे। 
    рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 352 рдпрд╣ рдЙрдкрдмंрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдпрджि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХो рдпрд╣ рд╕рдоाрдзाрди рд╣ो рдЬाрдп рдХि рдЧंрднीрд░ рдЖрдкाрдд рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдЧृрд╣рдпुрдж्рдз рдпा рд╡ाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдпा рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рд╕े рднाрд░рдд рдпा рдЙрд╕рдХी рд░ाрдЬ्рдп-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдХिрд╕ी рднाрдЧ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рд╕ंрдХрдЯ рдоें рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЖрдкाрдд-рд╕्рдеिрддि рдХी рдШोрд╖рдгा рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕ी рдШोрд╖рдгा рд╕ंрдХрдЯ рд╕рди्рдиिрдХрдЯ рд╣ोрдиे рдкрд░ рднी рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдЧृрд╣рдпुрдж्рдз рдпा рд╡ाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдпा рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрд╢ांрддि рдиा рд╣ुрдИ рд╣ो। рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдж्рд╡ाрд░ा рджेрд╢ рдоें рдЖрдкाрдд рд╕्рдеिрддि рдХे рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ोрдиे рдХी рдШोрд╖рдгा рдХा рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рднाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 358 рдпрд╣ рдЙрдкрдмंрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЬрдм рдЖрдкाрдд рдХी рдШोрд╖рдгा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдоें рд╣ै рддो рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕्рд╡рддः рдиिрд▓ंрдмिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдзाрдпिрдиी рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा-рд╢рдХ्рддि  рдкрд░ рд╕े рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдж्рд╡ाрд░ा рд▓рдЧाрдП рдЧрдП рдиिрд░्рдмंрдзрди рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХिрд╕ी рднी рд╡िрдзि рдпा рдЙрд╕ी рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рд╢рдХ्рддि рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдП рдЧрдП рдХिрд╕ी рдХृрдд्рдп рдХो рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдХिрдП рдЧрдП рдХृрдд्рдпों  рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рднी рдХोрдИ рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं,  рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 359  рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХो рдпрд╣ рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рднाрдЧ 3 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХा рднी рдиिрд▓ंрдмрди рдХрд░ рд╕рдХे। рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХो рдЗрд╕ рдЖрд╢рдп рдХा рдПрдХ рдЖрджेрд╢ рдЬाрд░ी рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा рдЬिрд╕рдоें рд╡рд╣ рдЙрди рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХрд░ेрдЧा рдЬिрди्рд╣े рд╡рд╣ рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै। 
            рд╕рди 1962 рдоें рдЬрдм рдЪीрди рдиे рднाрд░рдд рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рддрдм рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 352 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдиे рдЗрд╕ рдмाрдд рдХी рдШोрд╖рдгा рдХी рдХि рджेрд╢ рдкрд░ рдЧंрднीрд░ рд╕ंрдХрдЯ рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рднाрд░рдд рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рдЦрддрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ो рдЧрдпा рд╣ै।  рдЗрд╕рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдиे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдПрдХ рдЖрджेрд╢ рдЬाрд░ी рдХрд░рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14, 21 рдФрд░ 22 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рд╕ंрдХрдЯ рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рднाрд░рдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1962 рдкाрд░िрдд рдХिрдпा।
    
 рдоाрдЦрди рд╕िंрд╣ рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 359 (1) рдХे рдЕрдзीрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдЖрджेрд╢ рдХी рд╡िрдзिрдоाрди्рдпрддा рдХो рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рдкिрдЯीрд╢рдирд░ों рдХो рднाрд░рдд рд░рдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1968 рдХे рдЕрдзीрди рдиिрд░ुрдж्рдз рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा, рдкिрдЯीрд╢рдирд░ों рдпрд╣ рджрд▓ीрд▓ рджी рдХि рдпрдж्рдпрдкि рдЙрди्рд╣ें рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 32, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 226, рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХрд░ाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдкрд░рди्рддु рд╡े рджंрдб рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕ंрд╣िрддा рдХी рдзाрд░ा 491 рдХे рдЕрдзीрди рдмंрджी-рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЖрд╡ेрджрди рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЙрдирдХी рджрд▓ीрд▓ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЖрдкाрдд-рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХे рджौрд░ाрди рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдЖрджेрд╢ рдоें рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рдХिрд╕ी рднी рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ी рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рд╕рдоाрд╡ेрджрди рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдХिंрддु рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рднी рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХिрдпा рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдЖрджेрд╢ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рднी рдиिрд░ुрдж्рдз рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдиिрд░ोрдз рдЖрджेрд╢ рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рджे рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдиिрд░ोрдз рдЖрджेрд╢ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рдХे рдЕрдиुрдХूрд▓ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдпा рдЕрд╕рджрднाрд╡рдкूрд░्рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдпा рдЕрддिрд╢рдп рдк्рд░рдд्рдпाрдпोрдЬрди рдХे рджोрд╖ рд╕े рдпुрдХ्рдд рд╣ै। 

рд╕рди 1962 рдоें рдХी рдЧрдИ рдЖрдкाрдд рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा 10 рдЬрдирд╡рд░ी рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдХे рдЖрдХ्рд░рдордг рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдиे 3 рджिрд╕ंрдмрд░, 1971 рдХो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХी рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХी рдХि рдмाрд╣्рдп  рдЖрдХ्рд░рдордг рд╕े рджेрд╢ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХो рдЦрддрд░ा рдеा। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рдПрдХ рдЖрджेрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 21 рдФрд░ 22 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ाрдиे рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। 25 рдЬूрди, 1975 рдХो рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдиे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 352 рдХे рдЕрдзीрди рдкुрдиः рдЖрдкाрдд-рдЙрдж्рдШोрд╖рдгा рдЗрд╕ рдмाрдмрдд рдХी рдХि рдЧंрднीрд░ рдЖрдкाрдд  рд╡िрдж्рдпрдоाрди рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрд╢ांрддि рдж्рд╡ाрд░ा рджेрд╢ рдХो рдЦрддрд░ा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рдПрдХ рдЖрджेрд╢ рдЬाрд░ी рдХрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдиे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 21 рдФрд░ 22 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ाрдП рдЬाрдиे рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░ рджिрдпा। 

рдмंрджी рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЖंрддрд░िрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा 3 рдХे рдЕрдзीрди рдиिрд░ुрдж्рдз рдЕрдиेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдиे рдЕрдкрдиे рдиिрд░ोрдз рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджेрддे рд╣ुрдП рд╡िрднिрди्рди рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдоें рдмंрджी рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХे рд▓िрдП рд░िрдЯ рдкिрдЯीрд╢рди рджाрдЦिрд▓ рдХिрдП। рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдУрд░ рд╕े рдпрд╣ рдЖрдкрдд्рддि рдЙрдаाрдИ рдЧрдИ рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдЖрджेрд╢ рдХे рдкрд░िрдгाрдо рд╕्рд╡рд░ूрдк рдЗрди рдкिрдЯीрд╢рдиों рдХो рдЖрд░ंрдн рдоें рд╣ी рдЦाрд░िрдЬ рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХी рдЗрд╕ рдЖрдкрдд्рддि рдХो рдиाрдоंрдЬूрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдЖрджेрд╢ рдХे рдмाрд╡рдЬूрдж рд╡िрд░ुрдж्рдз рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдиिрд░ोрдз рдХो рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЪुрдиौрддी рджे рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рд╡рд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ाрддीрдд рд╣ै рдЕрд░्рдеाрдд рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рдпрд╣ рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдпा рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдк्рд░рдд्рдпाрдпोрдЬрди рдХा рджोрд╖ी рд╣ै рдпा рдиिрдпрдоिрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рдХे рдЕрдиुрд░ूрдк рдирд╣ीं рд╣ै।  рд░ाрдЬ्рдп рдиे рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдЗрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЕрдкीрд▓ рдХी। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдаाрдИ рдЧрдИ рдЖрдкрдд्рддि рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХे рдЖрджेрд╢ рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдХिрд╕ी рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 226 рдХे рдЕрдзीрди рдмंрджी-рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХे рд░िрдЯ рдХे рд▓िрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░ोрдз-рдЖрджेрд╢ рдХी рд╡ैрдзрддा рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЖрдкрдд्рддि рдХрд░рдиे рдХा рдХोрдИ рдХाрдиूрдиी рдЕрдзिрдХाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा рдХि рдЖрджेрд╢ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдмंрдзुрдУं рдХे рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдпा рдЕрд╡ैрдз рд╣ै рдпा рдЕрд╕рдж्рднाрд╡рдкूрд░्рд╡рдХ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдпा рдЕрд╕ंрдЧрдд рдмाрддों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै।  рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рдХि рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдоाрдорд▓े рдоें рдоाрдЦрди рд╕िंрд╣ рдХा рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рди 1962 рдФрд░ рд╕рди 1975 рдХे рдЖрджेрд╢ों рдоें рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдЕंрддрд░ рд╣ै। 1962 рдХा рдЖрджेрд╢ рд╕рд╢рд░्рдд рдЖрджेрд╢ рдеा рдЬрдмрдХि 1975 рдХा рдЖрджेрд╢ рд╢рд░्рдд рд░рд╣िрдд рдЖрджेрд╢ рд╣ै। 

  рди्рдпाрдпाрдзिрдкрддि рд╢्рд░ी рдЦрди्рдиा рдиे рдЕрдкрдиा рд╡िрд╕рдо्рдордд рджिрдпा рдФрд░ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдЕрднिрдиिрд░्рдзрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЖрдкाрдд рд╕्рдеिрддि рдоें рднी рдиिрд░ूрдж्рдз рд╡्рдпрдХ्рддि рдЕрдкрдиे рдиिрд░ोрдз рдЖрджेрд╢ рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдЪुрдиौрддी рджे рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдиिрд▓ंрдмрди рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХोрдИ рднी рдЙрдкрдЪाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ोंрдЧे। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдоाрдЦрди рд╕िंрд╣ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рдгрдп рдХो рднी рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдоाрдорд▓े рдоें рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиे рд╕े рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдХि рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдоें рднी рдХाрдиूрди рдХा рдкाрд▓рди рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдмंрджी-рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ीрдХрд░рдг рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдпा рдЧрдпा рдиिрд░्рдгрдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдмрдб़ा рд╣ी рдШाрддрдХ рд╣ै। рдЗрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдлрд▓рд╕्рд╡рд░ूрдк рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдХो рдЕрдиिрдпंрдд्рд░िрдд рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ो рдЧрдИ рд╣ै। 

  рдЬрдирддा рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рдЗрд╕ рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рддрдеा рдЖрдкाрдд-рд╢рдХ्рддि рдХा рдХाрд░्рдп-рдкाрд▓िрдХा рдж्рд╡ाрд░ा рджुрд░ुрдкрдпोрдЧ рдХो рд░ोрдХрдиे рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕े рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा । рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 44-рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо-1978 рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19-рдХ рдоे рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЕрдм рдХेрд╡рд▓ рджेрд╢ рдкрд░ рдмाрд╣्рдп рдЖрдХ्рд░рдордг рдпा рд╕рд╢рд╕्рдд्рд░ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХे рдХाрд░рдг рджेрд╢ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдХрдЯ рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рдХी рджрд╢ा рдоें рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЖंрддрд░िрдХ рдЕрд╢ांрддि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं, рдЬो рдПрдХ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдкрджाрд╡рд▓ी рд╣ै। рджूрд╕рд░े рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХेрд╡рд▓ рдЙрди рдХाрдиूрдиों рдХो рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░ेрдЧा рдЬो рдЖрдкाрдд рд╕्рдеिрддि рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै। рдЕрди्рдп рдХाрдиूрдиों рдХो рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

        рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 359 рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХो рдЕрдм рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 21 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд рдк्рд░ाрдг рдПрд╡ं рджैрд╣िрдХ рд╕्рд╡ाрдзीрдирддा рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। рднрд╡िрд╖्рдп рдоें рдЕрдм рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 21 рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдиिрд▓ंрдмिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХेрдЧा, рдЬैрд╕ा рдХि рд╕рди 1975 рдоें рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ी рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╕рди 1975 рдоें рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдЖрдкाрддрдХाрд▓ рдХे рджौрд░ाрди рд╣ुрдИ рдШрдЯрдиाрдУं рдХी рдкुрдирд░ाрд╡ृрдд्рддि рдХो рд░ोрдХрдиा рд╣ै।