рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on post-constitutional laws

рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on post-constitutional laws 

Legal Jankari- Effect Of Article 13 on Post Constitutional Laws

     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рднाрдЧ рддीрди рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЫीрдирддी рд╣ै рдпा рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрджि рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕ी рдХोрдИ рднी рд╡िрдзि рдмрдиाрддा рд╣ै рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╡िрдзि рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдЧी। рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧी। рдпрд╣ рд╡िрдзि рдПрдХ рдоृрдд рд╡िрдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे рдпा рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдХो рд╣рдЯा рдХрд░ рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдлिрд░ рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрдЧा। рдпрдж्рдпрдкि рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рдЙрдирдХी рдЕрд╡ैрдзрддा рдХी рдШोрд╖рдгा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХेрд╡рд▓ рдЙрди्рд╣ीं рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХो рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ें рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрдирдХे  рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫрдХों рдХी рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै।
     рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдоें рдЕंрддрд░ рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдмрд▓्рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЕрд░्рдЬिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдПрд╡ं рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдкूрд░्рдгрддः рд╡ैрдз рд╣ोрддी рд╣ै рдХिंрддु рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै, рдЕрддः рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдХोрдИ рдХाрд░्рдп рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкूрд░ा рд╣ो рдЧрдпा рд╣ो рдпा рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ो, рдкूрд░्рдгрддः рдЕрд╡ैрдз рд╣ोрдЧा рддрдеा рдРрд╕ी рд╡िрдзि рд╕े рдпрджि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдЕрдиुрддोрд╖ рдкाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा। рджीрдкрдЪрди्рдж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡ाрдж  рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджрд╣ाрд░рдг рд╣ै। 

рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд

рд╕рдЧीрд░ рдЕрд╣рдордж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╡िрдзि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЕрддः рдмाрдж рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЙрд╕े рдоाрди्рдп рдирд╣ीं рдмрдиा рд╕рдХрддा। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рдлिрд░ рд╕े рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рджीрдкрдЪрди्рдж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕рдЧीрд░ рдЕрд╣рдордж рдХे рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХा рдЕрдиुрдоोрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि, рдХोрдИ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै. рдПрдХ рдоृрдд рд╡िрдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЬрди्рдо рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рдРрд╕े рдХाрдиूрдиों рдкрд░ рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддрдеा рдмाрдж рдоें рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рднी рдЙрд╕े рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдХाрдиूрдиों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЕрд▓्рдкрдордд рдХा рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдорд╣ेंрдж्рд░ рд▓ाрд▓ рдЬैрдиी рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕рдЧीрд░ рдЕрд╣рдордж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдмрд╣ुрдордд рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдиुрдоोрджрди рдХिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдпू. рдкी. рд▓ैंрдб рдЯैрди्рдпोрд░्рд╕ (рд░ेрдЧुрд▓ेрд╢рди рдЖрдл рдЯ्рд░ांрд╕рдкोрд░्рдЯ) рдПрдХ्рдЯ  1952 рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдЪौрдеे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдлिрд░ рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (1) рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд╣ै, рди рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13(1) рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоृрдд рдирд╣ीं рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13(2) рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоृрдд  рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। 
       рдЧुрдЬрд░ाрдд рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиाрдо рд╢्рд░ी рдЕंрдмिрдХा рдоिрд▓्рд╕ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рджीрдкрдЪрди्рдж рдФрд░ рдорд╣ेंрдж्рд░ рд▓ाрд▓ рдЬैрдиी  рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХो рдХाрдлी рдмрджрд▓ рджिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдЬो рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै рд╡рд╣ рд╕рднी рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╢ूрди्рдп рдФрд░ рдЕрдХृрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдкूрд░्рдг-рдЕрдХृрддрддा рдХा рдиिрдпрдо рдПрдХ рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी рдиिрдпрдо рдирд╣ीं рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрдкрд╡ाрдж рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░рджрдд्рдд рдХिрдП рдЧрдП рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЫीрдирддी рд╣ै рдпा рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдФрд░ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд░рд╣рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдзि рдХेрд╡рд▓ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13(2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╢ूрди्рдп рд╢рдм्рдж рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдкрд░ рд╢ूрди्рдп рд╣ै рдЬिрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдХाрдиूрди рдмрдиा рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЙрдХ्рдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрдиूрди рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдЬिрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдХोрдИ рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдиे рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрдарддा। рдпрджि рдХोрдИ рдХाрдиूрди рд╡ैрдз рд╣ै, рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрдирдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рдПрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдЙрд╕рдХे рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдиे рдХा рд▓ाрдн рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рдЙрдаा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि, рд╡рд╣ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рдХोрдИ рд╡िрдзि рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдФрд░ рди рд╣ी рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕े рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдиाрдЧрд░िрдХ рдФрд░ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХ рдПрдХ рд╣ी рдЬैрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं рдЬो рдЕрдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрджि рдпрд╣ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдП рдХि рдПрдХ рдХंрдкрдиी рдЬो рдиाрдЧрд░िрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрд╕े рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 226 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрдиी рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдЕрддिрд▓ंрдШрди рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдпाрдЪिрдХा рджाрдЦिрд▓ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрдкрдЪाрд░ рдкाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै, рддो рднी рдмॉрдо्рдмे рд▓ेрдмрд░ рд╡ेрд▓рдлेрдпрд░ рдлंрдб рдПрдХ рд╡ैрдз рдХाрдиूрди рд╣ै, рдФрд░ рдЧैрд░-рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдХंрдкрдиी рдпрд╣ рддрд░्рдХ рдирд╣ीं рд▓े рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдкрдд्рддि рдХा рдзाрд░рдг, рдЕрд░्рдЬрди рдФрд░ рд╡्рдпрдпрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╡िрдзि рдХे рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдмिрдиा рдЫीрдиा рдпा рди्рдпूрди рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
       рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рддрднी рд╢ूрди्рдп рдпा рдоृрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬрдм рд╡рд╣ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрд╣ां рддрдХ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХों рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд░рд╣рддी рд╣ै рдФрд░рд╡ैрдз рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдХंрдкрдиी рдПрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рддрдеा  рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░рд╡िрдзि рдЙрд╕ рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрдЧी। 

  рд╡िрдзि рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा

рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХे рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХोрдИ рдЕрдз्рдпाрджेрд╢, рдЖрджेрд╢, рдЙрдкрд╡िрдзि, рдиिрдпрдо, рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा, рд░ूрдв़िрдпा, рдФрд░ рдк्рд░рдеाрдПं рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдоें рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХो рдмрдб़े рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╢рдм्рдж рдпрд╣ рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЧрдгрдиा рдЙрджाрд╣рд░рдгाрдд्рдордХ рд╣ै рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рдирд╣ीं। рдЕрддः рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдзिрдпांрд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиेрдХ рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдпों рдоें рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░ी рдХिрдпा рдЧрдпा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЖрджेрд╢ рднी рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै, рдХिंрддु рдЗрд╕рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рджेрд╢ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕्рдЯेрдЯ рдСрдл рд╡ेрд╕्рдЯ рдмंрдЧाрд▓ рдмрдиाрдо рдЕрдирд╡рд░ рдЕрд▓ी рд╕рд░рдХाрд░ рд╣рдмीрдм  рдХा рд╡ाрдж рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЙрджрд╣ाрд░рдг рд╣ै। рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХेрд╡рд▓ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рд╣ी рдирд╣ीं рдЖрддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдРрд╕ी рд░ूрдв़िрдпां рдФрд░ рдк्рд░рдеाрдПं рднी рдЖрддी рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдХाрдиूрди рдХा рдмрд▓ рд╣ै, рд░ूрдв़िрдпा рдпा рдк्рд░рдеाрдПं рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдХिंрддु рдоुрд╕्рд▓िрдо рдпा рд╣िंрджू рдпा  рдХ्рд░िрд╢्рдЪिрдпрди рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡िрдзि рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ैं। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рднाрдЧ 3 рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдХी рд╡िрдзिрдпों рдХो рдирд╖्рдЯ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। 

  рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि

рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡े рд╕рднी рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрдзिрдпां рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं, рдЬो рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдпा рдЕрди्рдп рдХ्рд╖рдорддाрд╢ीрд▓ рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ैं, рдФрд░ рдЬिрдирдХा рдиिрд░рд╕рди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рднрд▓े рд╣ी рд╡े рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдпा рдХिрд╕ी рдПрдХ рднाрдЧ рдоें рдкूрд░्рдгрддः  рдпा рдЕंрд╢рддः рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕рднी рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддी рд╣ैं, рдЬрдм рддрдХ рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ुрдк рд╕े рдЙрдирдХो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдиे рд╕े рд░ोрдХ рди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ो। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрдзि рдкрджाрд╡рд▓ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрдб़ा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдпा рдЕрди्рдп рдк्рд░ाрдзिрдХृрдд рдиिрдХाрдп рдпा рдЕрдзिрдХाрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдЕрдз्рдпाрджेрд╢, рдЖрджेрд╢, рдЙрдкрд╡िрдзि, рдиिрдпрдо, рд╡िрдиिрдпрдо, рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा рддрдеा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡िрдзिрдпां рд░ूреЭि, рдк्рд░рдеा рдЖрджि рдЬो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ैं, рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдпрдкाрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░ी рдХिрдпा рдЧрдпा рдЕрдз्рдпाрджेрд╢, рдПрдХ рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा, рдо्рдпुрдиिрд╕िрдкрд▓ рдиिрдХाрдп рдХा рдПрдХ рдиिрдпрдо рдЖрджि рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрди рд╡िрдзिрдпों рд╕े рд╣ै, рдЬो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрдЧू рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ो। рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдиिрдпрдо рдХो рд╡िрдзि рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдпा рдирд╣ीं, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि, рд╡рд╣ рд╡िрдзि рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд╣ै। 

  "рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди" рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╢рдм्рдж "рд╡िрдзि"

              рдпрд╣ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╡िрдЪाрд░ाрд░्рде рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЖрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1951 ( рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 31 рдоें рджो рдирдП рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 31 рдХ рдФрд░ 31 рдЦ рдЬोрдб़े рдЧрдП )  рдХी рд╡िрдзि рдоाрди्рдпрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рдЕрдкीрд▓ाрд░्рдеिрдпों рдиे рдпрд╣ рддрд░्рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рднी рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै, рдФрд░ рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै рдЕрддः рдЙрд╕े рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।  рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЗрд╕ рддрд░्рдХ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕ी рд╡िрдзि рд╕े рд╣ै, рдЬो рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзाрдпिрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рди рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди, рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рджोрдиों рд╡िрдзिрдпों рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╕рдЬ्рдЬрди рд╕िंрд╣ рдмрдиाрдо рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рд╡ाрдж рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ै। 
     рдкрд░рди्рддु, рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рджोрдиों рдоुрдХрджрдоों рдоें рджी рдЧрдИ рд╡िрдзि рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 17рд╡ें  рд╕ंрд╢ोрдзрди 1964 рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдмрд╣ुрдордд рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП рдоुрдЦ्рдп рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рд╢्рд░ी рд╕ुрдм्рдмाрд░ाрд╡ рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдзिрдпां рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХे рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзाрдпिрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ो рдпा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ो। рдЕрддः рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рдХोрдИ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╣рдирди рдХрд░рддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЕрд╡ैрдз рд╣ोрдЧा। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдоें рдХेрд╡рд▓ рдХाрдиूрди рдмрдиाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рджी рдЧрдИ рд╣ै, рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं। рдпрд╣ рд╕ंрд╕рдж рдХो рдРрд╕ी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░ें। рд╡िрдзि рд╡िрдзि рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╕ाрдзाрд░рдг рдХाрдиूрди рд╣ो рдпा рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди। 

 рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा 24 рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди 1971

рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕рдж рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा 24 рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди 1971 рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡ाрдХ्рдп рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рд╣ै, рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рдХोрдИ рднी рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдмाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे 24 рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди 1971 рдХो рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЧोрд▓рдХ рдиाрде рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдкрд▓рдЯ рджिрдпा рд╣ै। 

        42 рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1976 рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368  рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХो рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рд╕े рд╕рд░्рд╡рдеा рдкрд░े рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рдХिрдП рдЧрдП рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХेрдЧी।  

рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдИ рдЧрдпी рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on the laws made by the State

 рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдИ рдЧрдпी рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on the laws made by the State


рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдЙрдкрдЦंрдб (2) рдпрд╣ рдЙрдкрдмंрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕ी рдХोрдИ рд╡िрдзि рдирд╣ीं рдмрдиाрдпेрдЧा рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЗрд╕ рднाрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЫीрдирддी рд╣ै рдпा рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдЦंрдб рдХे рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдоें рдмрдиाрдИ рдЧрдпी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрдзि рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдЧी।  

рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд

рдЬрдм рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдХोрдИ рднाрдЧ рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдк्рд░рд╢्рди рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рдЙрд╕ рдкूрд░ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдП рдпा рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕рдХे рдЙрд╕ी рднाрдЧ рдХो рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै। рдРрд╕े рдоाрдорд▓ों рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд ( Dotrine of Severability ) рд▓ाрдЧू рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрджि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рднाрдЧ рдЙрд╕рдХे рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рд╕े, рдмिрдиा рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХे рдЖрд╢рдп рдХो рд╡िрдлрд▓ рдХिрдП рдпा рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХिрдП, рдЕрд▓рдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рддрдм рдХेрд╡рд▓ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╡ाрд▓ा рднाрдЧ рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा, рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдирд╣ीं। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдЕрд╕ंрдЧрдд рдпा рд╡िрд░ोрдз рдХी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдХेрд╡рд▓ рд╡े рднाрдЧ рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЬाрдПंрдЧे рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ैं рдпा рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ैं। рдкूрд░्рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдирд╣ीं। 
         рдП рдХे рдЧोрдкाрд▓рди рдмрдиाрдо рдордж्рд░ाрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдиिрд╡ाрд░рдХ рдиिрд░ोрдз рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1950 рдХी рдзाрд░ा 14 рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдзाрд░ा 14 рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдХрд░ाрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдХрд╣ा рдХि рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджेрдиे рд╕े рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рдХृрддि, рд╕ंрд░рдЪрдиा рдпा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдЕрддः рдзाрд░ा 14 рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджेрдиे рд╕े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рдХी рд╡ैрдзрддा рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдкрдб़ेрдЧा। рдк्
   рдмрдо्рдмрдИ рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиाрдо рдмाрд▓рд╕рд░ा  рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдоुंрдмрдИ рдк्рд░ांрдд рдордж्рдж्рдп-рдиिрд╖ेрдз рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1949 рдХे рдХुрдЫ рдЙрдкрдмंрдзों рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╢ेрд╖ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдкрдб़ा рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ рд╡ैрдз рдмрдиा рд░рд╣ा। 
    рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдкрд╡ाрдж рднी рд╣ै। рдпрджि рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЕрд╡ैрдз рднाрдЧ рд╡ैрдз рднाрдЧ рд╕े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрднिрди्рди рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рдЕрд╡ैрдз рднाрдЧ рдХो рдиिрдХाрд▓ рджेрдиे рд╕े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдпा рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рдХा рдХोрдИ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै рддो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджेрдЧा। 

         рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХा рдЖрд╢рдп рд╣ी рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै рдХि рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЕंрд╢ рдкृрдердХ рдХिрдП рдЬाрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं। рд░ोрдоेрд╢ рдеाрдкрд░ рдмрдиाрдо рдордж्рд░ाрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдЬрд╣ां рдХिрд╕ी рд╡िрдзि рдХा рдЖрд╢рдп рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиे рдХा рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рджेрдиा рд╣ै, рдФрд░ рд╡рд╣ рдРрд╕ी рд╡्рдпाрдкрдХ рднाрд╖ा рдоें рд╣ै, рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╣िрдд рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрджрд░ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдоें рдЖрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЬрд╣ां рджोрдиों рдХो рдкृрдердХ рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै, рддो рдкूрд░ी рд╕ंрд╡िрдзि рдХो рд╣ी рд░рдж्рдж рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा, рдЬрдм рддрдХ рдХि рдРрд╕े рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП, рдЬो рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдоोрджिрдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХो рджूрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा, рддрдм рддрдХ рдЙрд╕ рдХाрдиूрди рдХो рдкूрд░्рдгрдд: рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрджि рдХिрд╕ी рд╕ंрд╡िрдзि рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдпा рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ै, рдФрд░ рдпрджि рдкूрд░ी рд╕ंрд╡िрдзि рд╕े рдмिрдиा рдЙрд╕рдХे рдоूрд▓ рдЖрд╢рдп рдХो рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдП, рдЙрд╕े рдкृрдердХ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा, рддो рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рдкूрд░ी рд╡िрдзि  рдХो рд╣ी рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। 

     рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрд░.рдПрдо.рдбी.рд╕ी. рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдкुрдиः рд╡िрдЪाрд░ाрд░्рде  рдЖрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा (2)рдШ  рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдкрд░ рдЖрдкрдд्рддि рдЙрдаाрдИ рдЧрдИ рдеी। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЬुрдЖ-рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиे рдХा рдеा।  рдХिंрддु рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рдЗрддрдиी рд╡्рдпाрдкрдХ рдеी рдХि рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдРрд╕ी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддाрдПं, рдЬिрдирдоें рдХौрд╢рд▓ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рдеा, рдЖ рдЬाрддी рдеी। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЙрдкрдмंрдз рдкृрдердХ рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ैं, рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рдЙрди рднाрдЧों рдХो рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा рдЬिрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХौрд╢рд▓ рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддाрдПं рднी рдЖ рдЬाрддी рдеी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд░ोрдоेрд╢ рдеाрдкрд░ рдХे рд╡ाрдж рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдХि рдЬрд╣ां рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдЙрдкрдмंрдз рдРрд╕ी рд╡्рдпाрдкрдХ рднाрд╖ा рдоें рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдоोрджिрдд рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрджрд░ рдпा рдмाрд╣рд░ рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдоोрджिрдд рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрджрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рддो рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрдЧा।


       рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें, рдЖрд░.рдПрдо.рдбी.рд╕ी. рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдпрд╣ рдиिрд░्рдгрдп рдеा рдХि рдпрджि рдЕрд╡ैрдз рдЕंрд╢ рдХे рдиिрдХाрд▓ рджेрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЬो рд╢ेрд╖ рдмрдЪा рд░рд╣рддा рд╣ै рд╡рд╣ рдПрдХ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдЕрдоाрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрди рдоाрдорд▓ों рдоें рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рддрдд्рд╡ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХा рдЖрд╢рдп рдпрд╣ рдеा рдХि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рд╡ैрдз рднाрдЧ рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЧрдП рднाрдЧ рд╕े рдкृрдердХ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं। рдпрджि рд╢ेрд╖ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдмिрдиा рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рддो рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рддрде्рдп рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдЖрдХाрд░ рдХा рдирд╣ीं, рдФрд░ рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдХे рдЖрд╢рдп рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрдзि  рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп, рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдФрд░ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдЖрджि рдмाрддों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рдХрд░ рд╡िрдзि। рдЬрдм рдХुрдЫ рд╡рд╕्рддुрдУं рдкрд░ рдХрд░ рд▓рдЧाрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рд╕े рдХुрдЫ рдХो рдХрд░ рд╕े рднी рд╡िрдоुрдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै, рддो рдЙрд╕рдХा рдХेрд╡рд▓ рд╡рд╣ीं рднाрдЧ рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै рдкूрд░े рдХрд░ рд╡िрдзाрди рдХो рдирд╣ीं। рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХे рд╕िंрдж्рдзांрдд рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдЯेрдЯ рдЖрдл рдоुंрдмрдИ рдмрдиाрдо рдпूрдиाрдЗрдЯेрдб рдоोрдЯрд░्рд╕ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 

рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on Pre-Constitution Laws

рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡



     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдЙрдкрдЦंрдб (1) рдпрд╣ рдЙрдкрдмрди्рдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдаीрдХ рдкрд╣рд▓े рднाрд░рдд рдоें рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рд╕рднी рд╡िрдзिрдпां рдЙрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧी рдЬिрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╡े рднाрдЧ-3 рдХे рдЙрдкрдмрди्рдзों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ैं। 

рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों (Pre-Constitutional Laws) рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднूрддрд▓рдХ्рд╖ी рдирд╣ीं (Not  Retrospective) рд╣ै

рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднूрддрд▓рдХ्рд╖ी рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдПрдХ рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕ рджिрди рд╕े рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं। рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рд╣ोंрдЧी। рдЪूँрдХि рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рджिрди рд╕े рд╣ुрдЖ рдеा, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рд╕े рдк्рд░рд╡ृрдд рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рднी рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╣ोрдЧा। рдЬрд╣ां рддрдХ рднूрддрдХाрд▓ рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдХृрдд्рдпों рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рдЙрди рдкрд░ рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ोंрдЧी рдФрд░ рд╡ैрдз рд╣ोंрдЧी। рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХिрдП рдЧрдП рдХाрд░्рдпों рдХे рдк्рд░рддि рдЙрдирдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдпрдеाрд╡рдд рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдпрджि рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдХोрдИ рдРрд╕ा рдХाрдо рдХिрдпा рд╣ै, рдЬो рдЙрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рдХिрд╕ी рд╡िрдзि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдкрд░ाрдз рдеा, рддो рд╡рд╣ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рдирд╣ीं рдХрд╣ рд╕рдХрддा рдХि рдЙрд╕े рдЕрдкрд░ाрдз рдХी рд╕рдЬा рдирд╣ीं рджी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдРрд╕ी рд╕рдЬा рдХो рд╡рд░्рдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै। рдпрджि рдЙрд╕рдХा рдХृрдд्рдп рдЙрд╕ рд╕рдордп рдк्рд░рд╡ृрдд्рдд рдХिрд╕ी рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрд░ाрдз рдеा рддो рдЙрд╕े рдЙрд╕рдоें рджी рдЧрдИ рд╕рдЬा рднुрдЧрддрдиी рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХा рдЙрд╕ рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। 
        рдХेрд╢рд╡ рдоाрдзрд╡ рдоेрдирди рдмрдиाрдо рдоुंрдмрдИ рд░ाрдЬ рдХा рдоाрдорд▓ा рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдЗрд╕ рдоाрдорд▓े рдоें рд╕рди 1949 рдоें рдк्рд░ेрд╕ рдПрдорд░рдЬैंрд╕ी рдкाрд╡рд░्рд╕ рдПрдХ्рдЯ 1931 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкीрд▓ाрд░्рдеी рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдПрдХ рдкрдд्рд░рдХ рдЫाрдкрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрднिрдпोрдЧ рдЪрд▓ाрдпा рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдПрдХ्рдЯ рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдРрд╕ा рдкрдд्рд░рдХ рдЫाрдкрдиा рдПрдХ рджंрдбрдиीрдп рдЕрдкрд░ाрдз рдеा। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЪрд▓ рд╣ी рд░рд╣ी рдеी рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ो рдЧрдпा। рдЕрдкीрд▓ाрд░्рдеी рдиे рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдпрд╣ рддрд░्рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдХि 1931 рдХा рдХाрдиूрди рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 (1) (рдХ) рдоें рджिрдП рдЧрдП рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╢ूрди्рдп рд╣ै। рдЕрддः рдЙрд╕рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдЪाрд▓ू рдирд╣ीं рд░рд╣ी рдирд╣ीं рд░рдЦी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдиिрд░्рдгрдп рджिрдпा рдХि рдЙрд╕рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдирд╣ीं рд▓ाрдЧू рд╣ोрдЧा, рдХ्рдпोंрдХि рдЕрдкрд░ाрдз рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЕрддः рд╕рди 1949 рдоें рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХी рдЧрдИ рдХाрд░्рдпрд╡ाрд╣ी рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдкрдб़ेрдЧा। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि, рдЪूँрдХि рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рджिрди рд╕े рд╣ी рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ुрдП, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рд╕े рдЙрдирдХी рдЕрд╕ंрдЧрддि рдХा рдк्рд░рд╢्рди рднी рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЬाрдПрдЧा। рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпां рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧी। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдРрд╕ी рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╡िрдзिрдпों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХो рдкूрд░्рдг рд░ूрдк рд╕े рд╕рдоाрдк्рдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕ा рдХрд░рдиा рдЙрд╕рдХो рднूрддрд▓рдХ्рд╖ी рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджेрдЧा рдЬो рдЙрд╕े рдирд╣ीं рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 
        рдкрд░рди्рддु, рдЗрд╕рдХा рдЕрднिрдк्рд░ाрдп рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдпрджि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдХोрдИ рд╡िрднेрджрдХाрд░ी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рджी рдЧрдИ рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдкрд╣рд▓े рдХे рдЕрд░्рдЬिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдпा рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдХ्рд░िрдпाрди्рд╡िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ाрдЧू рдХी рдЬाрдПрдЧी। рдпрдж्рдпрдкि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЕрд░्рдЬिрдд рд╕ाрд░рднूрдд рдЕрдзिрдХाрд░ рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдХрд░ाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдпрдеाрд╡рдд рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рдкрд░рди्рддु рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рдЗрди рдЕрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдХिрд╕ी рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХрд░ाрдиे рдХा рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ो рдЧрдИ рд╣ो।

  рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд

рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХे рдЙрдкрдЦंрдб рдПрдХ рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпां рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЙрд╕ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рдЕрд╡ैрдз рд╣ोंрдЧी рдЬिрд╕ рддрдХ рдпрд╣ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рд╣ो рдЬाрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं, рдФрд░ рдЙрдирдХा рдк्рд░рд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдХाрдиूрди рдмिрд▓्рдХुрд▓ рдоिрдЯ рдирд╣ीं рдЬाрддे। рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рд╕ुрд╖ुрдк्рдд (рдоृрддрдк्рд░ाрдп) рдЕрд╡рд╕्рдеा рдоें рд░рд╣рддे рд╣ैं। рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХे рдкрд╣рд▓े рдХे рд╕рднी рд╕ंрд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдЙрдирдХा рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдпрдеाрд╡рдд рд╡ैрдз рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рдФрд░ рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрд░्рдЬिрдд рдХिрдП рдЧрдП рдЕрдзिрдХाрд░ों рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। 

   рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे  рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпों рдХो рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं

рднीрдХाрдЬी рдмрдиाрдо рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рд╡िрдЪाрд░рдгीрдп рдеा। рдЗрд╕ी рдк्рд░рд╢्рди рдХो рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдк्рд░рддिрдкाрджिрдд рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдоें рдПрдХ рдРрд╕ा рдЙрдкрдмंрдз рдеा рдЬो рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХो рдк्рд░ाрдзिрдХृрдд рдХрд░рддा рдеा рдХि рд╡рд╣ рд╕рднी рдиिрдЬी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдоोрдЯрд░ рдпाрддाрдпाрдд рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рдмрд╣िрд╖्рдХृрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдпрдж्рдпрдкि рдЬрдм рдпрд╣ рдХाрдиूрди рдмрдиा рдеा, рд╡ैрдз рдеा, рдкрд░рди्рддु рд╕рди 1950 рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рд╢ूрди्рдп рд╣ो рдЧрдпा, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 (1) рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рддा рдеा, рдЬो рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЬीрд╡िрдХा,рд╡्рдпाрдкाрд░, рдкेрд╢ा рдпा рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдХрд░рдиे рдХा рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдкрд░ंрддु рд╕рди 1951 рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 (1) рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдХिрд╕ी рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдХрд░рдиे рдХा рдПрдХाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ुрдк рдоृрддрдк्рд░ाрдп рд╡िрдзि рдкुрдиः рд╕рдЬीрд╡ рд╣ोрддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕ंрд╢ोрдзрди рдиे рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕े рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХो рд╣рдЯा рд▓िрдпा рдФрд░ рд╡िрдзि рдХो рд╕рднी рджोрд╖ों рдПрд╡ं рдЕрдпोрдЧ्рдпрддाрдУं рд╕े рдоुрдХ्рдд рдХрд░ рджिрдпा। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХेрд╡рд▓ рдХुрдЫ рд╕рдордп рдХे рд▓िрдП рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдж्рд╡ाрд░ा рдЖрдЪ्рдЫाрджिрдд рд╣ोрддी рд╣ै рдХिंрддु рдЬैрд╕े рд╣ी рдЙрд╕ рдкрд░ рд╕े рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рд╣рдЯा рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╕рдЬीрд╡ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕ी рджिрди рд╕े рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рдлिрд░ рд╕े рдЕрдзिрдиिрдпрдоिрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ोрддी।