рд╕рдорддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ | рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 | рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдЕрдерд╡ा рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░

 


    рд╕рдорддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ | рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 | рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдЕрдерд╡ा рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░




     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рд╕े 18 рдж्рд╡ाрд░ा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╕рдорддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдоें рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрдпрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдмीрдЪ рдзрд░्рдо, рдЬाрддि, рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рд▓िंрдЧ рдпा рдЬрди्рдо-рд╕्рдеाрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै । рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рдкрд░िрдХрд▓्рдкिрдд рд╕рдорддा рдХा рдЖрджрд░्рд╢ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ै । рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 15, 16, 17 рдФрд░ 18 рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдоें рдиिрд╣िрдд рд╕ाрдоाрди्рдп рдиिрдпрдо рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ैं । рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 15 рдзрд░्рдо, рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ, рдЬрди्рдо-рд╕्рдеाрди рдХे рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХा рдк्рд░рддिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै । рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 16 рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдиिрдпोрдЬрди рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдоाрдирддा рдХी рдЧाрд░рдг्рдЯी рдХрд░рддा рд╣ै । рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 17 рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХा рдЙрди्рдоूрд▓рди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 18 рдЙрдкाрдзिрдпों рдХा рдЙрди्рдоूрд▓рди рдХрд░рддा рд╣ै ।


     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 – рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдЕрдерд╡ा рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХा рдЕрдзिрдХाрд░

рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдпрд╣ рдЙрдкрдмрди्рдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि 'рднाрд░рдд рд░ाрдЬ्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдХिрд╕ी рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рд╕े рдЕрдерд╡ा рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕े рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ंрдЪिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा । рдЗрд╕ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдоें рджो рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдПрдХ рд╣ै 'рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा' рддрдеा рджूрд╕рд░ा рд╣ै 'рд╡िрдзिрдпों рдХा рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг ।' 'рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा' рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рдХрд░ीрдм-рдХрд░ीрдм рд╕рднी рд▓िрдЦिрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬो рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं । 'рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоाрдирд╡ीрдп рдЕрдзिрдХाрд░ рдШोрд╖рдгाрдкрдд्рд░' рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 7 рдоें рдЙрдХ्рдд рджोрдиों рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпे рдЧрдпे рд╣ैं । рдоाрдирд╡ рдЕрдзिрдХाрд░ рдШोрд╖рдгाрдкрдд्рд░ рдХा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 7 рдпрд╣ рдХрд╣рддा рд╣ै рдХि “рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рднी рд╕рдоाрди рд╣ैं рдФрд░ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рднेрджрднाрд╡ рдХे рд╕рднी рд╡िрдзि рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╣ैं ।" 


     'рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा' рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдЬिрд╕े рдк्рд░ोрдлेрд╕рд░ рдбाрдЗрд╕ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 'рд╡िрдзि-рд╢ाрд╕рди' (Rule of Law) рдХрд╣рддे рд╣ैं । рджूрд╕рд░ा рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рдЕрдоेрд░िрдХा рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕े рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै । рдЗрди рджोрдиों рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें рдкрд░िрдХрд▓्рдкिрдд рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХी рд╕рдоाрдирддा ( equality of status) рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рдиा рд╣ै ।


     рд╡ैрд╕े рддो рдпрджि рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рджोрдиों рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдоें рд╕рдоाрдирддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рдЬрд╣ाँ рддрдХ рдЕрд░्рде рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рджोрдиों рдоें рдХुрдЫ рдЕрди्рддрд░ рд╣ै । "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा" рдПрдХ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╡िрдзि рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпे рдЧрдпे рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ों рддрдеा рдЕрдзिрд░ोрдкिрдд рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рджोрдиों рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा рдФрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рджेрд╢ рдХी рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрдЧा । “рд╡िрдзि рдХा рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг" рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рд╕рдоाрдирддा рдХा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓े рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा, рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рдоाрди рдХाрдиूрдиों рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा । 1 рдХिрди्рддु рдпрджि рдз्рдпाрдирдкूрд░्рд╡рдХ рджेрдЦा рдЬाрдп рддो рджोрдиों рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ों рдоें рдПрдХ рд╣ी рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдиिрд╣िрдд рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рд╣ै-рд╕рдоाрди рди्рдпाрдп । 2 рд╕्рдЯेрдЯ рдЖрдл рд╡ेрд╕्рдЯ рдмंрдЧाрд▓ рдмрдиाрдо рдЕрдирд╡рд░ рдЕрд▓ी рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╡ाрдж рдоें рдоुрдЦ्рдп рди्рдпाрдпाрдзिрдкрддि рдкाрддंрдЬрд▓ि рд╢ाрд╕्рдд्рд░ी рдиे рдаीрдХ рд╣ी рдХрд╣ा рд╣ै рдХि "рд╡िрдзि рдХा рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг", "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा" рдХा рд╣ी рдЙрдкрд╕िрдж्рдзाрди्рдд рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдЙрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХрд░рдиा рдХрдаिрди рд╣ै, рдЬрдм "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг" рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдЗंрдХाрд░ рдХрд░рдХे “рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा" рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो рдХाрдпрдо рд░рдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╡рд╕्рддुрддः рджोрдиों рдкрджाрд╡рд▓िрдпों рдХा рдЕрд░्рде рдПрдХ рд╣ी рд╣ै । рд╕िрдж्рдзाрди्рддрддः рдЙрдХ्рдд рджोрдиों рд╡ाрдХ्рдпों рдоें рдЕрди्рддрд░ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рддः рджोрдиों рдоें рдХोрдИ рдЕрди्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ै ।


     'рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा' рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рдкूрд░्рдг рд╕рдоाрдирддा рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕े рдирд╣ीं рд╣ै, рдЬो рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░рддः рд╕рдо्рднрд╡ рднी рдирд╣ीं рд╣ै । рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдХेрд╡рд▓ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдЬрди्рдо, рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рдЖрджि рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ों рдХो рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдФрд░ рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдпों рдХे рдЕрдзिрд░ोрдкрдг рдоें рдХोрдИ рд╡िрднेрдж рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрдпрдЧा рдФрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рджेрд╢ рдХी рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзि рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрдЧा । рдЬैрд╕ा рдХि рдбाреж рдЬेрдиिंрдЧ्рд╕' рдиे рдХрд╣ा рд╣ै- "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдмीрдЪ рд╕рдоाрди рд╡िрдзि рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдпे рдФрд░ рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдП рддрдеा рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕ाрде рдПрдХ рддрд░рд╣ рдХा рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдпे । рд╕рдоाрди рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдпे рдХिрд╕ी рдкрд░ рдоुрдХрджрдоा рджाрдпрд░ рдХрд░рдиे рдпा рдХिрд╕ी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдоुрдХрджрдоा рджाрдпрд░ рдХिрдпे рдЬाрдиे рддрдеा рдХिрд╕ी рдкрд░ рдЕрднिрдпोрдЬрди рдЪрд▓ाрдиे рдпा рдХिрд╕ी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрднिрдпोрдЬिрдд рдХिрдпे рдЬाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдкूрд░्рдг рдЖрдпु рдХे рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рджिрдпा рдЬाрдиा рдЪाрд╣िрдпे рдФрд░ рдпрд╣ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдзрд░्рдо, рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рд╕рдо्рдкрдд्рддि, рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╕्рддрд░ рдпा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рднेрджрднाрд╡ рдХे рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे ।" "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा" рдХी рдЧाрд░рдг्рдЯी рдЙрд╕ी рдХे рд╕рдоाрди рд╣ै рдЬिрд╕े рдк्рд░ोреж рдбाрдЗрд╕ी рдЗंрдЧ्рд▓ैрдг्рдб рдоें "рд╡िрдзि - рд╢ाрд╕рди" (Rule of law) рдХрд╣рддे рд╣ैं । "рд╡िрдзि - рд╢ाрд╕рди рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рдХि рдХोрдИ рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрдзि рд╕े рдКрдкрд░ рдирд╣ीं рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि, рдЪाрд╣े рдЙрд╕рдХी рдЕрд╡рд╕्рдеा рдпा рдкрдж рдЬो рдХुрдЫ рднी рд╣ो, рджेрд╢ рдХी рд╕ाрдоा рди्рдп рд╡िрдзिрдпों рдХे рдЕрдзीрди рдФрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╣ै । рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рд╕े рд▓ेрдХрд░ рджेрд╢ рдХा рдЧрд░ीрдм рд╕े рдЧрд░ीрдм рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕рднी рд╕рдоाрди рд╡िрдзि рдХे рдЕрдзीрди рд╣ैं рдФрд░ рдмिрдиा рдФрдЪिрдд्рдп рдХे рдХिрд╕ी рдХृрдд्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдЙрдд्рддрд░рджाрдпी рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдФрд░ рд╕ाрдзाрд░рдг рдиाрдЧ- рд░िрдХों рдоें рдХोрдИ рд╡िрднेрдж рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै ।" 


     "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг" рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЕрдоेрд░िрдХी рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 14рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдпे рдЧрдпे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рд╕рдоाрди рд╣ी рд╣ै । рдЗрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рд╕рдоाрди рдХाрдиूрдиों рдХे рдЕрдзीрди рд░рдЦा рдЬाрдиा рдФрд░ рдЙрдирдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрди рдХाрдиूрдиों рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ рд╣ों рдпा рджाрдпिрдд्рд╡ рд╣ों । рдЗрд╕ рдкрджाрд╡рд▓ी рдХा рдиिрд░्рджेрд╢ рд╣ै рдХि рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдХोрдИ рднेрджрднाрд╡. рдирд╣ीं рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП рдФрд░ рдпрджि рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рдПрдХ рд╣ै рддो рдХाрдиूрди рднी рдПрдХ рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдпрджि рд╡िрдзाрдпрди рдХी рд╡िрд╖рдп-рд╡рд╕्рддु рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ै рддो рдХाрдиूрди рднी рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे । рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдиिрдпрдо рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╕рдоाрдиों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрди рдХाрдиूрди рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП, рди рдХि рдЕрд╕рдоाрдиों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрди рдХाрдиूрди рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП ।


рд╡िрдзि рд╢ाрд╕рди рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдпрд╣ рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдкुрд▓िрд╕ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрднिрдпुрдХ्рддों рдХे рд╕ाрде рдХिрдпे рдЧрдпे рдмрд░्рдмрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рд╕े рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╣рд░ рд╕рдо्рднрд╡ рддрд░ीрдХों рдХो рдЕрдкрдиाрдпे рддрдеा рдРрд╕े рд▓ोрдЧों рдХो рджрдг्рдб рднी рджे । рдпрджि рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕ा рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै рддो рд╡िрдзि рд╢ाрд╕рди рдкрд░ рд╕े рд▓ोрдЧों рдХा рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ो рдЬाрдпेрдЧा ।


     рд╕рдорддा рдХे рдиिрдпрдо рдХे рдЕрдкрд╡ाрдж - рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдоें рдиिрд╣िрдд рд╕рдорддा рдХा рдиिрдпрдо рдЖрдд्рдпрди्рддिрдХ (absolute ) рдиिрдпрдо рдирд╣ीं рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрдкрд╡ाрдж рднी рд╣ैं । рдЙрджाрд╣рд░рдг рдХे рд▓िрдП; рд╡िрджेрд╢ी рдХूрдЯ- рдиीрддिрдЬ्рдЮों рдХो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ाрдзिрдХाрд░ рд╕े рд╡िрдоुрдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै । рдЗрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рднी рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рд╕ाрдзाрд░рдг рдиाрдЧрд░िрдХों рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ाрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рджाрдпिрдд्рд╡ों рд╕े рд╡िрдоुрдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै । рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 361 рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рднाрд░рдд рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि, рдк्рд░ाрди्рддों рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдкाрд▓ों, рд▓ोрдХ рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों, рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдХे рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ों рдФрд░ рднूрддрдкूрд░्рд╡ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдирд░ेрд╢ों рдХो рдРрд╕ी рд╡िрдоुрдХ्рддिрдпाँ рдк्рд░рджाрди рдХी рдЧрдпी рд╣ैं । рдРрд╕ा рдЙрдирдХी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрддि, рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрдж рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖ рдЬिрдо्рдоेрджाрд░िрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рддाрдХि рд╡े рджेрд╢ рдХे рдк्рд░рддि рдЕрдкрдиे рдХрд░्рдд्рддрд╡्рдп рдХा рд╕рдоुрдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рдкाрд▓рди рдХрд░ рд╕рдХें ।


     рдЕрдиुреж 14 рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдиाрдЧрд░िрдХ рддрдеा рдЕрдиाрдЧрд░िрдХ рджोрдиों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै-рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдоें 'рдиाрдЧрд░िрдХ' рд╢рдм्рдж рдХे рд╕्рдеाрди рдкрд░ 'рд╡्рдпрдХ्рддि' рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै । рдЗрд╕рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рднाрд░рдд рднू-рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рднाрд░рдд рдХा рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣ो рдпा рд╡िрджेрд╢ी рд╣ो, рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै । рднाрд░рдд рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓ा рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि, рдЪाрд╣े рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХ рд╣ो рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं, рд╕рдоाрди рд╡िрдзि рдХे рдЕрдзीрди рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдЙрд╕े рд╡िрдзि рдХा рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा । рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 15, 16, 17, 18 рдЖрджि рдХे рдЙрдкрдмрди्рдзों рдХा рд▓ाрдн рдХेрд╡рд▓ 'рдиाрдЧрд░िрдХों' рдХो рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдоें рдЙрд▓्рд▓िрдЦिрдд рдоूрд▓ рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддाрдПँ рднी рдХेрд╡рд▓ 'рдиाрдЧрд░िрдХों' рдХो рд╣ी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдиाрдЧрд░िрдХ рдФрд░ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХ рдоें рдХोрдИ рднेрдж рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рд░ंрдЧрднेрдж рдФрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрддा (Nationality) рдХे рднेрдж-рднाрд╡ рдХे рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै ।


     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдоें рд╡िрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं—рдХ्рдпा 'рд╡्рдпрдХ्рддि' рд╢рдм्рдж рдоें рд╡िрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдХिрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं ? рдпрд╣ рдк्рд░рд╢्рди рдЪिрд░ंрдЬीрдд рд▓ाрд▓ рдмрдиाрдо рдпूрдиिрдпрди рдЖрдл рдЗрдг्рдбिрдпा' рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╡िрдЪाрд░ाрд░्рде рдЖрдпा рдеा । рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुреж 14 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд "рд╡्рдпрдХ्рддि" рд╢рдм्рдж рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд 'рд╡िрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि' рднी рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं । рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рдХाрд░рдкोрд░ेрд╢рди, рдЬो 'рд╡िрдзिрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि' рд╣ै, рдХो рднी рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ै ।


     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рдЕрдиुрдорддि рджेрддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡рд░्рдЧ-рд╡िрдзाрди рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै- "рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा" рдХा рдЕрд░्рде рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрдзि рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рдХृрддि рдХी рд╣ो рддрдеा рдПрдХ рд╣ी рд╡िрдзि рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдкрд░ рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ो । рд╕рдоाрдирддा рдХा рдЕрд░्рде рдпрд╣ рдирд╣ीं рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрдзि рдХा рд╕ाрд░्рд╡рджेрд╢िрдХ ( universal) рдк्рд░рдпोрдЧ (application) рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рднी рд▓ोрдЧ рдк्рд░рдХृрддि, рдпोрдЧ्рдпрддा рдпा рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рд╕े рдПрдХ-рд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдирд╣ीं рд╣ैं । рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╡рд░्рдЧों рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдПँ рдк्рд░ाрдпः рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рдХрд░рддी рд╣ैं ।" рдЗрд╕рд▓िрдП рднिрди्рди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рд╕्рдеाрдиों рдХे рд▓िрдП рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╡िрдзि рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдпे । рдПрдХ рд╣ी рд╡िрдзि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рдеाрди рдоें рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдП। рд╡рд╕्рддुрддः рдЕрд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ोрдЧों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╣ी рд╡िрдзि рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдЕрд╕рдоाрдирддा рд╣ोрдЧी ।" рдЕрд╕्рддु, рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЕрдкेрдХ्рд╖िрдд рд╣ी рдирд╣ीं, рд╡рд░рди् рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рднी рд╣ै । рдЕрдиेрдХ рди्рдпाрдпिрдХ рдиिрд░्рдгрдпों рдоें рди्рдпाрдпрдкाрд▓िрдХा рдиे рдпрд╣ рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдХो рд╕рдоुрдЪिрдд рдвंрдЧ рд╕े рдЪрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुреж 14 рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХो рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै । 4 рдЕрддрдПрд╡ рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдоुрдЪिрдд рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै । рдпрд╣ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै, рдЬैрд╕े рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеिрддिрдпाँ рдпा рдЙрдж्рджेрд╢्рдпों рдпा рдкेрд╢ों рдпा рдРрд╕ी рдЕрди्рдп рдмाрддों рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ ।


     рдЕрдиुреж 14 рд╡рд╣ाँ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рд╕рдоाрди рдкрд░िрд╕्рдеिрддि рд╡ाрд▓ों рдХे рд╕ाрде рдЕрд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдХोрдИ рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдЖрдзाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा ।


рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╡рд░्рдЧों рдХी рд╡िрднिрди्рди рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдирдоें рд╡िрднिрди्рди рддрдеा рдкृрдердХ् рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХी рдЕрдкेрдХ्рд╖ा рд╣ोрддी рд╣ै । рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЙрдирдХे рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рд╡िрдзि рд╡рд░्рдЧों рдоें рдмाँрдЯा рдЬाрддा рд╣ै । рдЗрд╕ рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡िрдзाрдпिрдХा рдХो рд╡िрд╕्рддृрдд рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै । рд╡िрдзाрдпिрдХा рдЙрди рдиीрддिрдпों рдФрд░ рдЖрдзाрд░ों рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдФрд░ рдиिрдпрди्рдд्рд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै । рдРрд╕े рдХाрдиूрдиों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╡рд╣ рд╕рдоाрдЬ рдХे рдЕрдзिрдХрддрдо рд╣िрдд рдФрд░ рджेрд╢ рдХी рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрдХрд░ рд╣ी рдХрд░рддी рд╣ै ।


      рдЕрдоीрд░ुрди्рдиिрд╕ा рдмрдиाрдо рдорд╣рдмूрдм' рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрд╡рд▓ोрдХрди рдХिрдпा рд╣ै рдХि рд╡िрдзाрди- рдордг्рдбрд▓ рдХो рдордиुрд╖्рдпों рдХे рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рд╕рдо्рдмрди्рдзों рд╕े рдЙрдд्рдкрди्рди рд╡िрднिрди्рди рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╣рд▓ рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि рдЙрд╕े рд╡िрд╕्рддृрдд рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдХी рдЬाрдп рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдФрд░ рд╡рд╕्рддुрдУं рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░े, рдЬिрди рдкрд░ рдХाрдиूрдиों рдХो рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиा рд╣ै।" рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдХेрд╡рд▓ рд╡рд░्рдЧ-рд╡िрдзाрди рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡ैрдзाрдиिрдХ рдк्рд░рдпोрдЬрдиों (Legislative purposes) рдХे рд▓िрдП рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рдЕрдиुрдорддि рджेрддा рд╣ै । рдкрд░рди्рддु рд╢рд░्рдд рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдордирдоाрдиा ( arbitrary) рд╡ рдн्рд░ाрдордХ (artificial) рди рд╣ो рдФрд░ рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдЖрдзाрд░ों рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ो । "


     рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рдХрд╕ौрдЯी (Test of Reasonable Classification)

рдЕрдиुреж 14 рд╡рд░्рдЧ-рд╡िрдзाрди рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै, рдХिрди्рддु рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рдЕрдиुрдорддि рджेрддा рд╣ै । рдХिрди्рддु рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП рдордирдоाрдиा рдирд╣ीं рдЕрди्рдпрдеा рд╡рд╣ рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोрдЧा । рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХुрдЫ рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЕрд╕рдоाрдирддा рдЙрдд्рдкрди्рди рдХрд░рддा рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдХेрд╡рд▓ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдкैрджा рдХрд░рдиा рдоाрдд्рд░ рд╣ी рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै । рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ुрдИ рдЕрд╕рдоाрдирддा рдЕрдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдФрд░ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫाрдЪाрд░ी рд╣ोрдиी рдЪाрд╣िрдпे । рдпрджि рдХोрдИ рд╡िрдзि рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рднी рд╕рджрд╕्рдпों рдХे рд╕ाрде рд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै рддो рдЙрд╕ рдкрд░ рдпрд╣ рдЖрдкрдд्рддि рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рд╡рд╣ рдЕрди्рдп рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдФрд░ рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рд╕рдорддा рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕े рд╡ंрдЪिрдд рдХрд░рддी рд╣ै । рдпрджि рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдоें рдХोрдИ рд╡िрднेрдж рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддो рдРрд╕ी рд╡िрдзि рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोрдЧी । рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрдиुреж 14 рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рддрдеा рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рд╢рдХ्рддि рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рдиिрд░्рдмрди्рдзрди рд▓рдЧाрддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЕрдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдФрд░ рдордирдоाрдиा рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХे рдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рджो рд╢рд░्рддें рд╣ैं--

  (1) рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХो рдПрдХ рдмोрдзрдЧрдо्рдп рдЕрди्рддрд░рдХ (intelligible differentia) рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЬो рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдХिрдпे рдЧрдпे рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рддрдеा рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдмाрд╣рд░ рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рддрдеा рд╡рд╕्рддुрдУं рдоें рд╡िрднेрдж рдХрд░рддा рд╣ै ।

  (2) рдЕрди्рддрд░рдХ ( differentia) рдФрд░ рдЙрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоें рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ोрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдЬिрд╕े рдк्рд░рд╢्рдирдЧрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдмрдиाрдХрд░ рд╡िрдзाрдирдордг्рдбрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै ।

   рдЗрд╕рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдЕрдерд╡ा рд╡рд╕्рддुрдУं рдХे рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рд╢рдХ्рддि рдкрд░ рдХेрд╡рд▓ рдПрдХ рд╣ी рдк्рд░рддिрдмрди्рдз рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдпрд╣ рдХि рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЕрдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рдФрд░ рдордирдоाрдиा рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे ।

   рдЕрди्рддрд░рдХ, рдЬो рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХा рдЖрдзाрд░ рд╣ै рдФрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп, рджोрдиों рднिрди्рди-рднिрди्рди рдЪीрдЬें рд╣ैं । рдХिрди्рддु рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХे рдЖрдзाрд░ рдФрд░ рдк्рд░рд╢्рдирдЧрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоें рдПрдХ рдиिрдХрдЯрддрдо рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ो । ' рд╕ाрде рд╡िрдзाрдирдордг्рдбрд▓ рдХो рдХрд░ рдЕрдзिрд░ोрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХे рд╕рдо्рдмрди्рдз рдоें рд╡рд╕्рддुрдУं рдФрд░ рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЪрдпрди рдФрд░ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХрд░рдиे рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╢рдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ै рдФрд░ рдпрджि рд╡рд╣ рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡рд░्рдЧ рдХे рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рд╕рдоाрди рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЖрдорддौрд░ рд╕े рдЙрд╕ рдкрд░ рдЖрдкрдд्рддि рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рдХि рд╡рд╣ рд╕рдоाрди рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕े рдЗрди्рдХाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдмрд╢рд░्рддे рдХि рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдордирдоाрдиा рди рд╣ो । рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХो рдХिрд╕ी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдФрд░ рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рднेрдж рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे рдФрд░ рдЬिрд╕ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХी рдкूрд░्рддि рд╡рд╣ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣рддा рд╣ै, рдЙрд╕рд╕े рдЙрд╕рдХा рддрд░्рдХрд╕ंрдЧрдд рдФрд░ рди्рдпाрдпोрдЪिрдд рд╕рдо्рдмрди्рдз рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдпे, рдЕрд░्рдеाрдд् рдордирдоाрдиा рдФрд░ рдмिрдиा рдХिрд╕ी рдЙрдЪिрдд рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрдпा рд╣ुрдЖ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рд╡िрднेрджрдХाрд░ी рд╣ोрдЧा рдФрд░ рдЙрд╕े рдЕрдоाрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЙрджाрд╣рд░рдгाрд░्рде, рд╡िрдзाрдпिрдХा рдЙрд╕ рдЖрдпु рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬिрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕ंрд╡िрджा рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рд╕рдХ्рд╖рдо рд╕рдордЭा рдЬाрдПрдЧा, рд▓ेрдХिрди рдХोрдИ рднी рдпрд╣ рджाрд╡ा рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рдХि рд╕ंрд╡िрджा рдХрд░рдиे рдХी рд╕рдХ्рд╖рдорддा рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдмрдиाрд╡рдЯ рдпा рдмाрд▓ों рдХे рд░ंрдЧ рдЗрдд्рдпाрджि рдкрд░ рдЖрдзाрд░िрдд рдХी рдЬाрдиी рдЪाрд╣िрдпे, рдХ्рдпोंрдХि рдРрд╕ा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЙрд╕ рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХे рд▓िрдпे рдордирдоाрдиा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рд╣ोрдЧा, рджेрдЦिрдпे - рд╡ेрд╕्рдЯ рдмंрдЧाрд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиाрдо рдЕрдирд╡рд░ рдЕрд▓ी рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп ।


     рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрдиेрдХ рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдпों рдоें рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдХे рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХिрдпा рд╣ै । 1 рд░ाрдордХृрд╖्рдг рдбाрд▓рдоिрдпा рдмрдиाрдо рдЬрд╕्рдЯिрд╕ рдЯेрдг्рдбोрд▓рдХрд░ " рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╕рднी рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдпों рдкрд░ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рдЙрди рдиिрдпрдоों рдХा рд╕ाрд░ांрд╢ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХी рд╕्рд╡ीрдХृрддि рджी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै । рд╡े рдиिрдпрдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ैं-

  (1) рдХोрдИ рдХाрдиूрди рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ो рд╕рдХрддा рд╣ै рдпрдж्рдпрдкि рд╡рд╣ рдПрдХ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕े рд╣ी рд╕ंрдмंрдз рд░рдЦрддा рд╣ै рдпрджि рдХिрди्рд╣ीं рд╡िрд╢ेрд╖ рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдХे рдХाрд░рдг рдЬो рдЙрд╕ рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддी рд╣ैं рдХिрди्рддु рджूрд╕рд░ों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддीं рддो рдРрд╕ी рджрд╢ा рдоें рдЙрд╕ рдЕрдХेрд▓े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рд╣ी рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдоाрдиा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै ।

  (2) рдЙрдкрдзाрд░рдгा (presumption) рд╕рджैрд╡ рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рд╕ांрд╡िрдзाрдиिрдХрддा рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рд╕ाрдмिрдд рдХрд░рдиे рдХा рднाрд░ рдХि рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдЕрдпुрдХ्рддिрдпुрдХ्рдд рд╣ै, рдЙрд╕ рдкрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЬो рдЙрд╕े рдЪुрдиौрддी рджेрддा рд╣ै ।

  (3) рдпрд╣ рдЙрдкрдзाрд░рдгा рдХी рдЬाрддी рд╣ै рдХि рд╡िрдзाрдирдордг्рдбрд▓ рдЕрдкрдиी рдЬрдирддा рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдУं рдХो рд╕рдордЭрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдирдХा рд╕рд╣ी рдоूрд▓्рдпांрдХрди рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдХि рдЙрд╕рдХी рд╡िрдзिрдпाँ рдЕрдиुрднूрдд рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХी рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХे рд╕्рд╡рд░ूрдк рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдЬो рд╡िрднेрдж рдХрд░ рд░рдЦा рд╣ै, рдЙрд╕рдХे рд╕рдоुрдЪिрдд рдЖрдзाрд░ рд╣ैं ।

  (4) рдЗрд╕ рдЙрдкрдзाрд░рдгा рдХो рдпрд╣ рджिрдЦाрдХрд░ рдЦंрдбिрдд (rebutted) рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рддः рдХाрдиूрди рдоें рдХोрдИ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдФрд░ рдХोрдИ рдРрд╕ा рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рдЕрди्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ै рдЬो рдХाрдиूрди рдк्рд░рднाрд╡िрдд рдЙрд╕ рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╡рд░्рдЧ рдоें рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े рдоौрдЬूрдж рд╣ै, рдХिрди्рддु рджूрд╕рд░े рд╡्рдпрдХ्рддि рдпा рд╡рд░्рдЧ рдХो рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕ рдкрд░ рднी рд╡िрдзि рдПрдХ рд╡рд░्рдЧ рдХो рдЖрдШाрдд рдкрд╣ुँрдЪाрддी рд╣ै ।

  (5) рд╕ांрд╡िрдзाрдиिрдХрддा рдХी рдЙрдкрдзाрд░рдгा рдХो рдмрдиाрдпे рд░рдЦрдиे рдХी рдкूрд░ी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╕ाрдоाрди्рдп рдЬ्рдЮाрди рдХे рд╡िрд╖рдпों рдХो, рдк्рд░рддिрд╡ेрджрдиों рдХो, рддрдд्рдХाрд▓ीрди рдЗрддिрд╣ाрд╕ рдФрд░ рддрде्рдпों рдХी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рджрд╢ा рдХे рдКрдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХिрдпा рдЬाрдпेрдЧा рдЬो рд╡िрдзि рдмрдиाрдиे рдХे рд╕рдордп рдоौрдЬूрдж рдеीं। рдРрд╕ा рддрднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै рдЬрдм рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХा рдЖрдзाрд░ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рдоें рдирд╣ीं рджिрдпा рд░рд╣рддा рд╣ै ।

  (6) рд╡िрдзाрдирдордг्рдбрд▓ рдХो рд╣ाрдиि рдХी рдоाрдд्рд░ा рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдкूрд░ी рд╕्рд╡рддрди्рдд्рд░рддा рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ рдк्рд░рддिрдмрди्рдзों рдХो рдХेрд╡рд▓ рдЙрди्рд╣ीं рдоाрдорд▓ों рддрдХ рд╕ीрдоिрдд рд░рдЦ рд╕рдХрддा рд╣ै рдЬрд╣ाँ рдЗрд╕рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЖрд╡- рд╢्рдпрдХрддा рд╣ै ।

   (7) рдпрджि рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖рддः рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдХोрдИ рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рддो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдХी рдк्рд░рдХрд▓्рдкрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рд╕े рдЕрдзिрдХ рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рджैрд╡ рдпрд╣ рдоाрдирдиे рддрдХ рдирд╣ीं рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдХुрдЫ рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдпा рдиिрдЧрдоों рдХो рд╢рдд्рд░ुрддाрдкूрд░्рдг рдпा рд╡िрднेрджрдХाрд░ी рд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдзीрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрд╡рд╢्рдп рд╣ी рдХोрдИ рдЕрдк्рд░рдХрдЯ рддрдеा рдЕрдЬ्рдЮाрдд рдХाрд░рдг рд╣ै ।







рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on post-constitutional laws

рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on post-constitutional laws 

Legal Jankari- Effect Of Article 13 on Post Constitutional Laws

     рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХा рдиिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै рдЬो рднाрдЧ рддीрди рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЫीрдирддी рд╣ै рдпा рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрджि рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕ी рдХोрдИ рднी рд╡िрдзि рдмрдиाрддा рд╣ै рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै рддो рд╡рд╣ рд╡िрдзि рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдЧी। рдРрд╕ी рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोंрдЧी। рдпрд╣ рд╡िрдзि рдПрдХ рдоृрдд рд╡िрдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे рдпा рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдХो рд╣рдЯा рдХрд░ рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕े рдлिрд░ рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрдЧा। рдпрдж्рдпрдкि рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ैं, рдлिрд░ рднी рдЙрдирдХी рдЕрд╡ैрдзрддा рдХी рдШोрд╖рдгा рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХेрд╡рд▓ рдЙрди्рд╣ीं рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХी рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХो рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬिрди्рд╣ें рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं рдФрд░ рдЬिрдирдХे  рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╡рд╣ рдХेрд╡рд▓ рд╕्рд╡ेрдЪ्рдЫрдХों рдХी рдк्рд░ाрд░्рдердиा рдкрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै।
     рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдФрд░ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдоें рдЕंрддрд░ рдпрд╣ рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдирд╣ीं рд╣ोрддी рдмрд▓्рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдкूрд░्рд╡ рдЕрд░्рдЬिрдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдПрд╡ं рджाрдпिрдд्рд╡ों рдХे рд╕ंрдмंрдз рдоें рдкूрд░्рдгрддः рд╡ैрдз рд╣ोрддी рд╣ै рдХिंрддु рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдХ्рдпोंрдХि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै, рдЕрддः рдЗрд╕ рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдХोрдИ рдХाрд░्рдп рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рдкूрд░ा рд╣ो рдЧрдпा рд╣ो рдпा рдЪрд▓ рд░рд╣ा рд╣ो, рдкूрд░्рдгрддः рдЕрд╡ैрдз рд╣ोрдЧा рддрдеा рдРрд╕ी рд╡िрдзि рд╕े рдпрджि рдХोрдИ рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдЖ рд╣ै рддो рдЙрд╕े рдЕрдиुрддोрд╖ рдкाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ोрдЧा। рджीрдкрдЪрди्рдж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡ाрдж  рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджрд╣ाрд░рдг рд╣ै। 

рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд

рд╕рдЧीрд░ рдЕрд╣рдордж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╡िрдзि рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╣ी рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै, рдЕрддः рдмाрдж рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЙрд╕े рдоाрди्рдп рдирд╣ीं рдмрдиा рд╕рдХрддा। рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдХो рдлिрд░ рд╕े рдирдП рд╕िрд░े рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рджीрдкрдЪрди्рдж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕рдЧीрд░ рдЕрд╣рдордж рдХे рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХा рдЕрдиुрдоोрджрди рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि, рдХोрдИ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै. рдПрдХ рдоृрдд рд╡िрдзि рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдЬрди्рдо рд╕े рд╣ी рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддрдПрд╡ рдРрд╕े рдХाрдиूрдиों рдкрд░ рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рддрдеा рдмाрдж рдоें рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рднी рдЙрд╕े рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рдХाрдиूрдиों рдХो рдлिрд░ рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рдЕрд▓्рдкрдордд рдХा рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдорд╣ेंрдж्рд░ рд▓ाрд▓ рдЬैрдиी рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕рдЧीрд░ рдЕрд╣рдордж рдмрдиाрдо рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдмрд╣ुрдордд рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдиुрдоोрджрди рдХिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдпू. рдкी. рд▓ैंрдб рдЯैрди्рдпोрд░्рд╕ (рд░ेрдЧुрд▓ेрд╢рди рдЖрдл рдЯ्рд░ांрд╕рдкोрд░्рдЯ) рдПрдХ्рдЯ  1952 рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рдмाрдж рдоें рдХिрдП рдЧрдП рдЪौрдеे рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдкुрдирд░्рдЬीрд╡िрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдлिрд░ рд╕े рдкाрд░िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХा рдпрд╣ рд╡िрдЪाрд░ рдеा рдХि рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (1) рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд╣ै, рди рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13(1) рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоृрдд рдирд╣ीं рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै рдЬрдмрдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13(2) рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоृрдд  рдкैрджा рд╣ोрддे рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЖрдЪ्рдЫाрджрди рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा рд╣ै। 
       рдЧुрдЬрд░ाрдд рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиाрдо рд╢्рд░ी рдЕंрдмिрдХा рдоिрд▓्рд╕ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рджीрдкрдЪрди्рдж рдФрд░ рдорд╣ेंрдж्рд░ рд▓ाрд▓ рдЬैрдиी  рдХे рдоाрдорд▓ों рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдп рдХो рдХाрдлी рдмрджрд▓ рджिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдЬो рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै рд╡рд╣ рд╕рднी рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП рдк्рд░ाрд░ंрдн рд╕े рд╢ूрди्рдп рдФрд░ рдЕрдХृрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ै। рдкूрд░्рдг-рдЕрдХृрддрддा рдХा рдиिрдпрдо рдПрдХ рд╕рд░्рд╡рд╡्рдпाрдкी рдиिрдпрдо рдирд╣ीं рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрдкрд╡ाрдж рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдПрдХ рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19 рдж्рд╡ाрд░ा рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░рджрдд्рдд рдХिрдП рдЧрдП рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЫीрдирддी рд╣ै рдпा рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ै, рд╡рд╣ рдФрд░ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдк्рд░рддि рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд░рд╣рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╡िрдзि рдХेрд╡рд▓ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13(2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╢ूрди्рдп рд╢рдм्рдж рд╕े рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдкрд░ рд╢ूрди्рдп рд╣ै рдЬिрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рдХाрдиूрди рдмрдиा рдХрд░ рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдРрд╕े рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЙрдХ्рдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдХाрдиूрди рд╢ूрди्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдЬिрди рд╡्рдпрдХ्рддिрдпों рдХो рдХोрдИ рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрдирдХे рдк्рд░рддि рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрддрд░ рд╡िрдзिрдпों рдХे рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдиे рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рд╢्рди рд╣ी рдирд╣ीं рдЙрдарддा। рдпрджि рдХोрдИ рдХाрдиूрди рд╡ैрдз рд╣ै, рдФрд░ рд╡рд╣ рдЙрдирдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рдПрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдЙрд╕рдХे рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдиे рдХा рд▓ाрдн рдЗрд╕ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдирд╣ीं рдЙрдаा рд╕рдХрддा рд╣ै рдХि, рд╡рд╣ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ рдХोрдИ рд╡िрдзि рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдФрд░ рди рд╣ी рдЗрд╕ рдк्рд░рд╕्рдеाрдкрдиा рд╕े рд╡िрдзि рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा рдХे рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рд╣ोрддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдиाрдЧрд░िрдХ рдФрд░ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХ рдПрдХ рд╣ी рдЬैрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рдирд╣ीं рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдЕрдзिрдХाрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं рдЬो рдЕрдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдпрджि рдпрд╣ рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрдП рдХि рдПрдХ рдХंрдкрдиी рдЬो рдиाрдЧрд░िрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рдЙрд╕े рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 226 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЕрдкрдиी рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХे рдЕрддिрд▓ंрдШрди рдХे рд▓िрдП рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдпाрдЪिрдХा рджाрдЦिрд▓ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрдкрдЪाрд░ рдкाрдиे рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ै, рддो рднी рдмॉрдо्рдмे рд▓ेрдмрд░ рд╡ेрд▓рдлेрдпрд░ рдлंрдб рдПрдХ рд╡ैрдз рдХाрдиूрди рд╣ै, рдФрд░ рдЧैрд░-рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рд▓ाрдЧू рд╣ोрддा рд╣ै। рдХंрдкрдиी рдпрд╣ рддрд░्рдХ рдирд╣ीं рд▓े рд╕рдХрддी рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдкрдд्рддि рдХा рдзाрд░рдг, рдЕрд░्рдЬрди рдФрд░ рд╡्рдпрдпрди рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ рд╡िрдзि рдХे рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рдХे рдмिрдиा рдЫीрдиा рдпा рди्рдпूрди рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
       рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░ рд╡िрдзि рддрднी рд╢ूрди्рдп рдпा рдоृрдд рд╣ोрддी рд╣ै, рдЬрдм рд╡рд╣ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрд╣ां рддрдХ рдЕрдиाрдЧрд░िрдХों рдХा рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै, рдРрд╕ी рд╡िрдзि рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд░рд╣рддी рд╣ै рдФрд░рд╡ैрдз рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдХंрдкрдиी рдПрдХ рдиाрдЧрд░िрдХ рдирд╣ीं рд╣ै, рддрдеा  рд╕ंрд╡िрдзाрдиोрдд्рддрд░рд╡िрдзि рдЙрд╕ рдкрд░ рднी рд▓ाрдЧू рд╣ोрдЧी। 

  рд╡िрдзि рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा

рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХे рдк्рд░рдпोрдЬрди рдХे рд▓िрдП рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХोрдИ рдЕрдз्рдпाрджेрд╢, рдЖрджेрд╢, рдЙрдкрд╡िрдзि, рдиिрдпрдо, рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा, рд░ूрдв़िрдпा, рдФрд░ рдк्рд░рдеाрдПं рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдоें рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХो рдмрдб़े рд╡िрд╕्рддृрдд рдЕрд░्рде рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╢рдм्рдж рдпрд╣ рд╕ूрдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдЧрдгрдиा рдЙрджाрд╣рд░рдгाрдд्рдордХ рд╣ै рд╕рд░्рд╡ांрдЧीрдг рдирд╣ीं। рдЕрддः рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдзिрдпांрд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиेрдХ рд╡िрдиिрд╢्рдЪрдпों рдоें рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░ी рдХिрдпा рдЧрдпा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рдЖрджेрд╢ рднी рдЗрд╕ рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ै, рдХिंрддु рдЗрд╕рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХो рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рджेрд╢ рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рд╕्рдЯेрдЯ рдСрдл рд╡ेрд╕्рдЯ рдмंрдЧाрд▓ рдмрдиाрдо рдЕрдирд╡рд░ рдЕрд▓ी рд╕рд░рдХाрд░ рд╣рдмीрдм  рдХा рд╡ाрдж рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЙрджрд╣ाрд░рдг рд╣ै। рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХेрд╡рд▓ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рд╣ी рдирд╣ीं рдЖрддे рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдРрд╕ी рд░ूрдв़िрдпां рдФрд░ рдк्рд░рдеाрдПं рднी рдЖрддी рд╣ैं рдЬिрдирдоें рдХाрдиूрди рдХा рдмрд▓ рд╣ै, рд░ूрдв़िрдпा рдпा рдк्рд░рдеाрдПं рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдирд╣ीं рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдХिंрддु рдоुрд╕्рд▓िрдо рдпा рд╣िंрджू рдпा  рдХ्рд░िрд╢्рдЪिрдпрди рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡िрдзि рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ैं। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рднाрдЧ 3 рдкрдХ्рд╖рдХाрд░ों рдХी рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рдХी рд╡िрдзिрдпों рдХो рдирд╖्рдЯ рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै। 

  рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि

рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡े рд╕рднी рд╕ंрд╡िрдзाрди-рдкूрд░्рд╡ рдФрд░ рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрдзिрдпां рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं, рдЬो рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдпा рдЕрди्рдп рдХ्рд╖рдорддाрд╢ीрд▓ рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ैं, рдФрд░ рдЬिрдирдХा рдиिрд░рд╕рди рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рднрд▓े рд╣ी рд╡े рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрдкूрд░्рдг рдпा рдХिрд╕ी рдПрдХ рднाрдЧ рдоें рдкूрд░्рдгрддः  рдпा рдЕंрд╢рддः рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдирд╣ीं рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕рднी рд╡िрдзिрдпां рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдЖрддी рд╣ैं, рдЬрдм рддрдХ рдХी рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ुрдк рд╕े рдЙрдирдХो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдиे рд╕े рд░ोрдХ рди рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ो। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╡िрдзि рдкрджाрд╡рд▓ी рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрдб़ा рд╡िрд╕्рддृрдд рд╣ै, рдФрд░ рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдпा рдЕрди्рдп рдк्рд░ाрдзिрдХृрдд рдиिрдХाрдп рдпा рдЕрдзिрдХाрд░ी рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдЕрдз्рдпाрджेрд╢, рдЖрджेрд╢, рдЙрдкрд╡िрдзि, рдиिрдпрдо, рд╡िрдиिрдпрдо, рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा рддрдеा рд╡ैрдпрдХ्рддिрдХ рд╡िрдзिрдпां рд░ूреЭि, рдк्рд░рдеा рдЖрджि рдЬो рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╣ोрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ैं, рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдпрдкाрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЬाрд░ी рдХिрдпा рдЧрдпा рдЕрдз्рдпाрджेрд╢, рдПрдХ рд╕рд░рдХाрд░ी рдЕрдзिрд╕ूрдЪрдиा, рдо्рдпुрдиिрд╕िрдкрд▓ рдиिрдХाрдп рдХा рдПрдХ рдиिрдпрдо рдЖрджि рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рдХे рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै। рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рджाрд╡рд▓ी рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдЙрди рд╡िрдзिрдпों рд╕े рд╣ै, рдЬो рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд▓ाрдЧू рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ो। рдХिрд╕ी рд╡िрд╢ेрд╖ рдиिрдпрдо рдХो рд╡िрдзि рдХрд╣ा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдпा рдирд╣ीं, рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╕िрдж्рдз рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдХि, рд╡рд╣ рд╡िрдзि рди्рдпाрдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рд╡рд░्рддрдиीрдп рд╣ै। 

  "рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди" рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╢рдм्рдж "рд╡िрдзि"

              рдпрд╣ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рд╢्рди рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╡िрдЪाрд░ाрд░्рде рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЖрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдк्рд░рдердо рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1951 ( рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 31 рдоें рджो рдирдП рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 31 рдХ рдФрд░ 31 рдЦ рдЬोрдб़े рдЧрдП )  рдХी рд╡िрдзि рдоाрди्рдпрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рдЕрдкीрд▓ाрд░्рдеिрдпों рдиे рдпрд╣ рддрд░्рдХ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХिрдпा рдеा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рднी рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ै, рдФрд░ рдХ्рдпोंрдХि рд╡рд╣ рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЕрддिрдХ्рд░рдордг рдХрд░рддी рд╣ै рдЕрддः рдЙрд╕े рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।  рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдЗрд╕ рддрд░्рдХ рдХो рдЕрд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рдЖрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдРрд╕ी рд╡िрдзि рд╕े рд╣ै, рдЬो рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиी рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзाрдпिрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдкाрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै, рди рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди, рдЬो рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рджोрдиों рд╡िрдзिрдпों рдоें рдЕंрддрд░ рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рд╕े рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдкрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рд╣ोрддा। рд╕рдЬ्рдЬрди рд╕िंрд╣ рдмрдиाрдо рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╢ंрдХрд░ी рдк्рд░рд╕ाрдж рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рд╡ाрдж рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзрд░िрдд рдХिрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдоें рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ै। 
     рдкрд░рди्рддु, рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рджोрдиों рдоुрдХрджрдоों рдоें рджी рдЧрдИ рд╡िрдзि рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рдХो рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдирд╣ीं рдХिрдпा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 17рд╡ें  рд╕ंрд╢ोрдзрди 1964 рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдмрд╣ुрдордд рдХा рдиिрд░्рдгрдп рд╕ुрдиाрддे рд╣ुрдП рдоुрдЦ्рдп рди्рдпाрдпाрдзीрд╢ рд╢्рд░ी рд╕ुрдм्рдмाрд░ाрд╡ рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 12 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рд╡िрдзिрдпां рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд╣ैं, рдЪाрд╣े рд╡рд╣ рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХे рд╕ाрдзाрд░рдг рд╡िрдзाрдпिрдиी рд╢рдХ्рддि рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ो рдпा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдоें рдиिрд░्рдоिрдд рдХी рдЧрдИ рд╣ो। рдЕрддः рд╕ंрд╡िрдзाрди рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рдХोрдИ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рд╣рдирди рдХрд░рддा рд╣ै рддो рд╡рд╣ рдЕрд╡ैрдз рд╣ोрдЧा। рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдоें рдХेрд╡рд▓ рдХाрдиूрди рдмрдиाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рджी рдЧрдИ рд╣ै, рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдирд╣ीं। рдпрд╣ рд╕ंрд╕рдж рдХो рдРрд╕ी рд╢рдХ्рддि рдк्рд░рджाрди рдирд╣ीं рдХрд░рддा рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╡ рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рдоूрд▓-рдЕрдзिрдХाрд░ों рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░ें। рд╡िрдзि рд╡िрдзि рд╣ै, рдЪाрд╣े рд╕ाрдзाрд░рдг рдХाрдиूрди рд╣ो рдпा рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди। 

 рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा 24 рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди 1971

рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЧोрд▓рдХрдиाрде рдмрдиाрдо рдкंрдЬाрдм рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рдгрдп рдХे рдк्рд░рднाрд╡ рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕ंрд╕рдж рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा 24 рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди 1971 рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡ाрдХ्рдп рдЬोрдб़ा рдЧрдпा рд╣ै, рд╕ंрд╕рдж рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдкाрд░िрдд рдХोрдИ рднी рд╡िрдзि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 (2) рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рд╡िрдзि рд╢рдм्рдж рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ोрдЧी। рдХेрд╢рд╡ाрдиंрдж рднाрд░рддी рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдмाрдж рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे 24 рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди 1971 рдХो рд╡िрдзिрдоाрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рд╣ै рдФрд░ рдЧोрд▓рдХ рдиाрде рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдкрд▓рдЯ рджिрдпा рд╣ै। 

        42 рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1976 рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368  рдоें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХрд░рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрдиिрдХ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХो рди्рдпाрдпिрдХ рдкुрдирд░्рд╡िрд▓ोрдХрди рд╕े рд╕рд░्рд╡рдеा рдкрд░े рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै рдХि рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 368 рдХे рдЕрдзीрди рдХिрдП рдЧрдП рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдХिрд╕ी рднी рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ी рднी рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЪुрдиौрддी рдирд╣ीं рджी рдЬा рд╕рдХेрдЧी।  

рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдИ рдЧрдпी рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on the laws made by the State

 рд░ाрдЬ्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдмрдиाрдИ рдЧрдпी рд╡िрдзिрдпों рдкрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдк्рд░рднाрд╡ || Effect of Article 13 on the laws made by the State


рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдХा рдЙрдкрдЦंрдб (2) рдпрд╣ рдЙрдкрдмंрдзिрдд рдХрд░рддा рд╣ै рдХि рд░ाрдЬ्рдп рдРрд╕ी рдХोрдИ рд╡िрдзि рдирд╣ीं рдмрдиाрдпेрдЧा рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЗрд╕ рднाрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░рджрдд्рдд рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХो рдЫीрдирддी рд╣ै рдпा рди्рдпूрди рдХрд░рддी рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕ рдЦंрдб рдХे рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдоें рдмрдиाрдИ рдЧрдпी рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╡िрдзि рдЙрд▓्рд▓ंрдШрди рдХी рдоाрдд्рд░ा рддрдХ рд╢ूрди्рдп рд╣ोрдЧी।  

рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд

рдЬрдм рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдХोрдИ рднाрдЧ рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै рддो рдк्рд░рд╢्рди рдпрд╣ рдЙрдарддा рд╣ै рдХि рдХ्рдпा рдЙрд╕ рдкूрд░ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╣ी рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдП рдпा рдХेрд╡рд▓ рдЙрд╕рдХे рдЙрд╕ी рднाрдЧ рдХो рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдП рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЙрдкрдмंрдзों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै। рдРрд╕े рдоाрдорд▓ों рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд ( Dotrine of Severability ) рд▓ाрдЧू рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕ рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рдпрд╣ рд╣ै рдХि рдпрджि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рднाрдЧ рдЙрд╕рдХे рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рд╕े, рдмिрдиा рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХे рдЖрд╢рдп рдХो рд╡िрдлрд▓ рдХिрдП рдпा рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдоूрд▓ рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХिрдП, рдЕрд▓рдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рддрдм рдХेрд╡рд▓ рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╡ाрд▓ा рднाрдЧ рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा, рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдирд╣ीं। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 13 рдоें рдк्рд░рдпुрдХ्рдд рдЕрд╕ंрдЧрдд рдпा рд╡िрд░ोрдз рдХी рд╕ीрдоा рддрдХ рд╡ाрдХ्рдпांрд╢ рд╕े рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдХेрд╡рд▓ рд╡े рднाрдЧ рд╣ी рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЬाрдПंрдЧे рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ैं рдпा рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ैं। рдкूрд░्рдг рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдирд╣ीं। 
         рдП рдХे рдЧोрдкाрд▓рди рдмрдиाрдо рдордж्рд░ाрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рд╡ाрдж рдоें рдиिрд╡ाрд░рдХ рдиिрд░ोрдз рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1950 рдХी рдзाрд░ा 14 рдХी рд╡ैрдзрддा рдХो рдЪुрдиौрддी рджी рдЧрдИ рдеी। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдзाрд░ा 14 рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдХрд░ाрд░ рджिрдпा рдФрд░ рдХрд╣ा рдХि рдЗрд╕ рдзाрд░ा рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджेрдиे рд╕े рдЙрд╕рдХी рдк्рд░рдХृрддि, рд╕ंрд░рдЪрдиा рдпा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдоें рдХोрдИ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा। рдЕрддः рдзाрд░ा 14 рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджेрдиे рд╕े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рдХी рд╡ैрдзрддा рдкрд░ рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдкрдб़ेрдЧा। рдк्
   рдмрдо्рдмрдИ рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиाрдо рдмाрд▓рд╕рд░ा  рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдоुंрдмрдИ рдк्рд░ांрдд рдордж्рдж्рдп-рдиिрд╖ेрдз рдЕрдзिрдиिрдпрдо 1949 рдХे рдХुрдЫ рдЙрдкрдмंрдзों рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж рднी рд╢ेрд╖ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдкрд░ рдЗрд╕рдХा рдХोрдИ рдк्рд░рднाрд╡ рдирд╣ीं рдкрдб़ा рдеा рдФрд░ рд╡рд╣ рд╡ैрдз рдмрдиा рд░рд╣ा। 
    рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рдЕрдкрд╡ाрдж рднी рд╣ै। рдпрджि рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЕрд╡ैрдз рднाрдЧ рд╡ैрдз рднाрдЧ рд╕े рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЕрднिрди्рди рд░ूрдк рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ुрдЖ рд╣ै рдХि рдЕрд╡ैрдз рднाрдЧ рдХो рдиिрдХाрд▓ рджेрдиे рд╕े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╡िрдлрд▓ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдпा рд╢ेрд╖ рднाрдЧ рдХा рдХोрдИ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдЕрд╕्рддिрдд्рд╡ рдирд╣ीं рд░рд╣ рдЬाрддा рд╣ै рддो рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджेрдЧा। 

         рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХा рдЖрд╢рдп рд╣ी рдЗрд╕ рдмाрдд рдХा рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ै рдХि рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЕंрд╢ рдкृрдердХ рдХिрдП рдЬाрдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं। рд░ोрдоेрд╢ рдеाрдкрд░ рдмрдиाрдо рдордж्рд░ाрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдХрд╣ा рд╣ै рдХि рдЬрд╣ां рдХिрд╕ी рд╡िрдзि рдХा рдЖрд╢рдп рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиे рдХा рдк्рд░ाрдзिрдХाрд░ рджेрдиा рд╣ै, рдФрд░ рд╡рд╣ рдРрд╕ी рд╡्рдпाрдкрдХ рднाрд╖ा рдоें рд╣ै, рдЬो рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд╣िрдд рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрджрд░ рдФрд░ рдмाрд╣рд░ рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдоें рдЖрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЬрд╣ां рджोрдиों рдХो рдкृрдердХ рдХрд░рдиा рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै, рддो рдкूрд░ी рд╕ंрд╡िрдзि рдХो рд╣ी рд░рдж्рдж рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा, рдЬрдм рддрдХ рдХि рдРрд╕े рдк्рд░рдпोрдЬрдиों рдХे рд▓िрдП, рдЬो рдХि рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдоोрджिрдд рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕рдХे рд▓ाрдЧू рд╣ोрдиे рдХी рд╕ंрднाрд╡рдиा рдХो рджूрд░ рдирд╣ीं рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा, рддрдм рддрдХ рдЙрд╕ рдХाрдиूрди рдХो рдкूрд░्рдгрдд: рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рд╡िрд╡ेрдЪрди рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдпрджि рдХिрд╕ी рд╕ंрд╡िрдзि рдХा рдПрдХ рдЕंрд╢ рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдпा рд╡िрд░ोрдз рдоें рд╣ै, рдФрд░ рдпрджि рдкूрд░ी рд╕ंрд╡िрдзि рд╕े рдмिрдиा рдЙрд╕рдХे рдоूрд▓ рдЖрд╢рдп рдХो рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдП, рдЙрд╕े рдкृрдердХ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा, рддो рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХो рдкूрд░ी рд╡िрдзि  рдХो рд╣ी рдЕрд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиा рд╣ोрдЧा। 

     рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рдЖрд░.рдПрдо.рдбी.рд╕ी. рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рдкुрдиः рд╡िрдЪाрд░ाрд░्рде  рдЖрдпा рдеा। рдЗрд╕ рд╡ाрдж рдоें рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХी рдзाрд░ा (2)рдШ  рдХी рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХрддा рдкрд░ рдЖрдкрдд्рддि рдЙрдаाрдИ рдЧрдИ рдеी। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдЬुрдЖ-рдк्рд░рдХृрддि рдХी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддा рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрдиे рдХा рдеा।  рдХिंрддु рдЗрд╕рдХी рднाрд╖ा рдЗрддрдиी рд╡्рдпाрдкрдХ рдеी рдХि рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдРрд╕ी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддाрдПं, рдЬिрдирдоें рдХौрд╢рд▓ рднी рд╢ाрдоिрд▓ рдеा, рдЖ рдЬाрддी рдеी। рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рдпрд╣ рдЕрднिрдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпा рдХि рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХे рдЙрдкрдмंрдз рдкृрдердХ рдХрд░рдиे рдпोрдЧ्рдп рд╣ैं, рдФрд░ рдХेрд╡рд▓ рдЙрди рднाрдЧों рдХो рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा рдЬिрдирдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХौрд╢рд▓ рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рддिрдпोрдЧिрддाрдПं рднी рдЖ рдЬाрддी рдеी। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдиे рд░ोрдоेрд╢ рдеाрдкрд░ рдХे рд╡ाрдж рдоें рджिрдП рдЧрдП рдЕрдкрдиे рдиिрд░्рдгрдп рдХो рдк्рд░рднाрд╡ी рд░ूрдк рд╕े рд╕ंрд╢ोрдзिрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬिрд╕рдоें рдпрд╣ рдХрд╣ा рдЧрдпा рдеा рдХि рдЬрд╣ां рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рдЙрдкрдмंрдз рдРрд╕ी рд╡्рдпाрдкрдХ рднाрд╖ा рдоें рд╣ै рдХि рдЙрд╕рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдоोрджिрдд рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрджрд░ рдпा рдмाрд╣рд░ рджोрдиों рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдк्рд░рддिрдмंрдзों рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рддे рд╣ैं, рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдоोрджिрдд рд╕ीрдоाрдУं рдХे рдЕंрджрд░ рд▓ाрдЧू рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै, рддो рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рд╢ूрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрдЧा।


       рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें, рдЖрд░.рдПрдо.рдбी.рд╕ी. рдмрдиाрдо рднाрд░рдд рд╕ंрдШ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рдпрд╣ рдиिрд░्рдгрдп рдеा рдХि рдпрджि рдЕрд╡ैрдз рдЕंрд╢ рдХे рдиिрдХाрд▓ рджेрдиे рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд рдЬो рд╢ेрд╖ рдмрдЪा рд░рд╣рддा рд╣ै рд╡рд╣ рдПрдХ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдмрдиा рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдЕрдоाрди्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рд╣ै। рдЗрди рдоाрдорд▓ों рдоें рдиिрд░्рдгाрдпрдХ рддрдд्рд╡ рдпрд╣ рд╣ै рдХि рд╡िрдзाрдирдоंрдбрд▓ рдХा рдЖрд╢рдп рдпрд╣ рдеा рдХि рдХिрд╕ी рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рд╡ैрдз рднाрдЧ рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдП рдЧрдП рднाрдЧ рд╕े рдкृрдердХ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдЕрдерд╡ा рдирд╣ीं। рдпрджि рд╢ेрд╖ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдмिрдиा рд╕ंрд╢ोрдзрди рдХे рдк्рд░рд╡рд░्рддिрдд рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рддो рдкूрд░े рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХो рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджेрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХा рд╕िрдж्рдзांрдд рддрде्рдп рдХा рд╡िрд╖рдп рд╣ै рдЖрдХाрд░ рдХा рдирд╣ीं, рдФрд░ рд╡िрдзाрди рдоंрдбрд▓ рдХे рдЖрд╢рдп рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╡िрдзि  рдиिрд░्рдоाрдг рдХे рдЗрддिрд╣ाрд╕, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп, рд╢ीрд░्рд╖рдХ рдФрд░ рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдЖрджि рдмाрддों рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫा рдЙрджाрд╣рд░рдг рд╣ै рдХрд░ рд╡िрдзि। рдЬрдм рдХुрдЫ рд╡рд╕्рддुрдУं рдкрд░ рдХрд░ рд▓рдЧाрдП рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрд╕рдоें рд╕े рдХुрдЫ рдХो рдХрд░ рд╕े рднी рд╡िрдоुрдХ्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै, рддो рдЙрд╕рдХा рдХेрд╡рд▓ рд╡рд╣ीं рднाрдЧ рдЕрд╡ैрдз рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा рдЬो рдоूрд▓ рдЕрдзिрдХाрд░ों рд╕े рдЕрд╕ंрдЧрдд рд╣ै рдкूрд░े рдХрд░ рд╡िрдзाрди рдХो рдирд╣ीं। рдкृрдердХ्рдХрд░рдгीрдпрддा рдХे рд╕िंрдж्рдзांрдд рдХो рд╕рдордЭрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдЯेрдЯ рдЖрдл рдоुंрдмрдИ рдмрдиाрдо рдпूрдиाрдЗрдЯेрдб рдоोрдЯрд░्рд╕ рдХे рдоाрдорд▓े рдоें рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।